Zygmunt II August (1520-1572), panujący w Polsce od 1548 r. kojarzy się powszechnie z elekcją vivente rege (1529), nieszczęśliwym małżeństwem z Barbarą Radziwiłłówną (zm. 1551), unią lubelską (1569, w jej wyniku ukształtowała się Rzeczpospolita Obojga Narodów), zapewne także z arrasami wawelskimi (1). Warto więc przypomnieć ostatniego Jagiellona jako bibliofila, właściciela sławnej renesansowej biblioteki (2). Gabinet Starych Druków BUW szczyci się posiadaniem 12 woluminów z księgozbioru Zygmunta Augusta. Jeden z tych tomów – nieco podniszczony, ale o ciekawych losach – prezentujemy jako obiekt miesiąca.
Okładzina górna
Tom został oprawiony w deskę obciągniętą brązową skórą cielęcą tłoczoną ślepo (ramki liniowe i bordiura roślinna) oraz złoconą (superekslibris, rozetki w narożach zwierciadła, nazwa autora i tytuł pierwszego dzieła); pozostały ślady klamer. Zawartość klocka wypisano atramentem na górnym obcięciu kart. Na dwóch końcowych pozycjach zachował się skórzany indeks introligatorski. Egzemplarz w II połowie XX w. został poddany częściowej konserwacji: ubytki skóry na grzbiecie i krawędziach okładzin uzupełniono oraz zmieniono wyklejki.
Biblioteka króla Zygmunta Augusta gromadzona od 1547 r., planowo uzupełniana, opracowywana i katalogowana przez uczonych liczyła ponad 4 tysiące woluminów. Zawierała dzieła autorów starożytnych i współczesnych ze wszystkich dziedzin wiedzy i piśmiennictwa.Większość tomów wyposażono w skromne (ale eleganckie) oprawy rzemieślnicze: deski pokryte cielęcą skórą w różnych odcieniach brązu ozdobione ślepymi radełkami. W zwierciadle okładziny górnej widnieje złocony superekslibris z ukoronowanymi tarczami herbowymi Polski i Litwy. W części z siedmiu odmian superekslibrisu występuje legenda z imionami i tytułem władcy. Wytłaczano również nazwisko autora i tytuł dzieła. Na okładzinie dolnej znajduje się zawsze napis: SIGISMUNDI AUGUSTI REGIS POLONIAE MONUMENTUM – stąd egzemplarze z omawianej kolekcji nazywa się potocznie monumentami. Często umieszczano też datę oprawienia książki, jak w przypadku woluminu BUW (na końcu: ANNO 1560).
Okładzina dolna
Według A. Kaweckiej-Gryczowej „dopiero tę inskrypcję łącznie z tłokiem herbowym (a niekiedy i bez niego) należy uznać za superekslibris królewski”.
Z wyjątkiem ksiąg liturgicznych przeznaczonych do wileńskiego kościoła pw. św. Anny, biblioteka została przez króla legowana (3) kolegium jezuickiemu w Wilnie (4). Część księgozbioru (niektóre dzieła prawnicze i medyczne) jeszcze za życia władcy znajdowała się przy nim w Warszawie – odłączona od biblioteki, którą w 1565 r. umieszczono na zamku w Tykocinie. Być może w porozumieniu z jezuitami z daru wyłączono dział prawa, użyteczny dla Stefana Batorego (1533-1596, król od 1576). Do rozpraszania kolekcji przyczyniła się egzekutorka testamentu – Anna Jagiellonka (1523-1596; 5). Królowa obdarowywała zygmuntowskimi monumentami swoich lekarzy czy stronników politycznych, w tym kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego (1542-1605). W trakcie burzliwej historii Rzeczypospolitej (potop szwedzki, rozbiory, II wojna światowa) główne zręby biblioteki Zygmunta Augusta nie zaznały spokoju ani w Warszawie, ani w Wilnie, gdzie na uniwersytecie pozostało do dziś tylko kilkanaście tomów. Obecnie monumenta znajdują się w St. Petersburgu (6), w Lund, Sztokholmie i Uppsali a także w Berlinie oraz w ponad dwudziestu bibliotekach polskich. Największą część: 164 dzieła w 106 woluminach przechowuje Biblioteka Narodowa w Warszawie (7). Egzemplarze te przeważnie pochodzą z depozytu Biblioteki Ordynacji Zamojskiej. Do 1944 r. w BN znajdowało się z biblioteki zygmuntowskiej 88 dzieł w 75 woluminach, które rewindykowano z Rosji na mocy traktatu ryskiego. Jednak wraz z innymi zabytkowymi książkami zgromadzonymi w Pałacu Krasińskich przy ul. Okólnik zostały one spalone przez hitlerowców po upadku powstania warszawskiego.
Prezentowany obiekt to tzw. klocek introligatorski. W jego skład wchodzą cztery współoprawne druki medyczne, wydane po łacinie w Zurychu, Bazylei i Augsburgu w latach 1526-1555. Są to traktaty o lekarstwach, febrze, zarazie i epidemii, a więc lektury interesujące zawsze i użyteczne dla każdego władcy.
 Karta tytułowa pierwszej pozycji w klocku: Brasavola Antonius Musa (1500-1555), De medicamentis... Tiguri 1555. Sygn. Sd.608.277 adl. |
 Druga pozycja w klocku: Alexander Aphrodisiensis (1520-1588), De febrium causis et differentiis opusculum… Basileae 1542. Sygn. Sd.608.278 adl. |
 Trzecie dzieło: Genger Iacobus (XVI w.), Consilium de pestis regimine, praeservatione et cura…, Augustae [= Augsburg] 1535. Sygn. Sd.608.279 adl. |
 Ostatni traktat: Ulstadius Philippus (XVI w.), De epidemia tractatus, Basileae 1526. Sygn. Sd.608.280 adl. |
Dzięki zapisom własnościowym na karcie tytułowej możemy odtworzyć drogę książki:
1. Istius libri est possesor Hier[onymus] Poz[naniensis] Chir[urgus] Sere[nissi]me Reginae Poloniae Annae Jagieloniae – XVI w.
2. Ex libris Joannis Clementis Radiwini Warsaw[iensis] Med[icinae] D[o]ct[o]ris – XVI w.
3. Sum Caroli Zabrzeski – XVII w.
4. Conuentus Varsauiensis Carmelit[arum] Discalcea[torum] oraz dopisane przed poprzednim zapisem: Ex Donatione G[enerosi], po nazwisku: P[incernae] T[rembovlensis], Ore[tur] pro [eo] – XVII w.
Prawdopodobnie królowa Anna podarowała książkę Hieronimowi z Poznania (zm. ok. 1612), swemu chirurgowi i ławnikowi warszawskiemu. Kolejnymi właścicielami tomu byli burmistrzowie Starej Warszawy: Jan Klemens z Radziwia (zm. 1621), doktor medycyny, zięć Hieronima oraz Karol Zabrzeski (zm. ok.1680). Zabrzeski to absolwent i wykładowca Akademii Krakowskiej, notariusz konsystorza warszawskiego oraz sekretarz w kancelarii królewskiej, nobilitowany w 1676 r., cześnik trembowelski i bibliofil. Z jego kolekcji posiadamy w BUW aż sześć królewskich monumentów, zawierających dziesięć dzieł z różnych dziedzin wiedzy: filologii, filozofii, geografii, historii kościoła w pierwszych wiekach oraz medycyny. Z wyjątkiem omawianego klocka są to teksty w języku greckim. Cześnik ofiarował swoją bibliotekę (8) do warszawskiego klasztoru karmelitów bosych pw. Wniebowzięcia NMP i św. Józefa, sprowadzonych do stolicy przez królową Cecylię Renatę, pierwszą żonę Władysława IV. Po kasacie klasztoru w 1864 r. kolekcja Zabrzeskiego została rozbita; większe jej fragmenty trafiły do Biblioteki Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie oraz do BUW (231 dzieł w 170 woluminach, w tym jeden inkunabuł i 194 druki z XVI w.).
Elżbieta Bylinowa, Gabinet Starych Druków
1. Z licznych monografii poświęconych temu władcy polecamy: Sucheni-Grabowska Anna, Zygmunt August. Król polski i wielki książę litewski 1520-1562, Kraków 2010 (WD DK 4285. S83 2010); Cynarski Stanisław, Zygmunt August. [Wyd. 3], Wrocław 2004. (BUW Wolny Dostęp: DK4285. C96 2004); Dybkowska Alicja, Zygmunt August, Lublin 2003 (BUW Wolny Dostęp: DK4285. D93 2003) oraz Ferenc Marek, Dwór Zygmunta Augusta: organizacja i ludzie. Wyd. 2, Oświęcim 2014, (BUW Wolny Dostęp: DK4286. F47 2014).
2. Zob. Kawecka-Gryczowa Alodia, Biblioteka ostatniego Jagiellona: pomnik kultury renesansowej, Wrocław 1988 (BUW Wolny Dostęp: Z725. S54 K38 oraz Czytelnia GSD). Autorka przedstwia historię gromadzenia i rozpraszania księgozbioru oraz katalog obejmujący 960 dzieł w 599 woluminach.
3. Testament Zygmunta Augusta, oprac. Antoni Franaszek, Olga Łaszczyńska i Stanisław Edward Nahlik, Kraków 1975 (BUW Magazyn: 432023).
4. Zob. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, oprac. Ludwik Grzebień przy współpr. zespołu jezuitów, Kraków 1996. Wersja online: http://jezuici.krakow.pl/Bibl/enc.htm , s. 739-743.
5. Polecamy: Bogucka Maria, Anna Jagiellonka. Wyd. 2 uzup., Wrocław 2009 (BUW Wolny Dostęp: DK4299.A5 B64 2009).
6. Biblioteka Akademii Nauk wykazuje 97 pozycji w 68 tomach – zob. Knigi iz biblioteki pol’skogo korola Sigizmunda Avgusta ; katalog, sost. Elena Alekseevna Savel’eva, Sankt-Petersburg 1994, s. 10 (Czytelnia GSD). O egzemplarzach z Biblioteki Narodowej Rosji zob. Elżbieta Maruszak, Nieznane ksiegi ze zbiorów króla Zygmunta Augusta, w „Cenne, bezcenne utracone” 2012, nr 3/72. s. 19-22 (Czytelnia GSD).
7. Zob. Nad złoto droższe: skarby Biblioteki Narodowej, pod red. Haliny Tchórzewskiej-Kabaty, przy współpr. Macieja Dąbrowskiego, Warszawa 2000, s.104 (BUW Wolny Dostęp: Z938. W26 N3 2000 oraz Czytelnia GSD).
8. Zob. Truskolaska Ewa, Burmistrz siedemnastowiecznej Warszawy Karol Zabrzeski i jego księgozbiór, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi” 1993, z. 15, s. 121-154. – Cz.2: Katalog. „Z Badań…” 1996, z. 17, s. 127-289 (BUW Wolny Dostęp oraz Czytelnia GSD). Katalog obejmuje 466 dzieł.