Czarno-biały obraz świata. Problemy ochrony i konserwacji dawnych fotografii

Pierwszy raz na ogólnokrajowej konferencji (Toruń, 20-21 października 2016 r.) był podejmowany temat konserwacji fotografii. Jest to technika ściśle związana z papierem, ale wymagająca dodatkowych badań i doświadczeń ze względu na różnorodność warstw światłoczułych. Prelegenci z różnych ośrodków w kraju mogli podzielić się swoimi doświadczeniami, co jest wyjątkowo cenne z uwagi na fakt, że konserwacja fotografii  jest dziedziną stosunkowo młodą. Przedstawiono 26 referatów. Dominowały wystąpienia przedstawicieli ośrodków akademickich: ASP z Warszawy, ASP z Krakowa oraz UMK w Toruniu. Nie zabrakło prelegentów z zagranicy w osobach: Clary von Waldhausen z Uniwersytetu w Amsterdamie oraz Michala Ďuroviča z Wydziału Technologii Chemicznej i Konserwacji Zabytków Uniwersytetu Chemiczno-Technologicznego w Pradze. Całego przedsięwzięcia dopełniały Towarzyszące konferencji XX Targi Konserwatorskie oraz wystawa dawnych fotografii prezentowana w Bibliotece Głównej UMK.

Kilka wykładów poświęconych było całym zespołom kolekcji fotografii znanych polskich XIX wiecznych artystów. Omówiona została pokrótce historia fotografii oraz szkła. Przedstawione zostały problemy związane z zabezpieczaniem i ochroną zbiorów fotograficznych, np. ich dezynfekcją czy opakowaniami ochronnymi. Przytoczono przykłady konserwacji. Zaprezentowano stan zbiorów Filmoteki Narodowej z naciskiem na pilną potrzebę objęcia ochroną kolekcji taśm filmowych.

Michal Ďurovič wygłosił referat Paper Envelopes for long-term Storage of Glass Plate (którego współautorami byli Markéta Strnadlová i Vítězslav Otruba), w którym przedstawił przebieg badania wpływu sześciu różnych papierowych kopert na przechowywane w nich szklane negatywy. Przygotowane dla celów tego doświadczenia referencyjne płytki szklane powleczono odpowiednimi warstwami światłoczułymi (srebro, żelatyna, itp.), umieszczono w kopertach z papieru różnych producentów i przetrzymywano przez miesiąc w zróżnicowanych warunkach, poddając je przyspieszonemu procesowi starzenia. Wykazano, że najlepsze z badanych są koperty z papieru firmy W. Klug Photograf. Jednakże, z uwagi na koszty, zarekomendowano równie dobre koperty czeskiej firmy Embra.

Jolanta Pollesch z Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego omówiła kolekcję archiwalnych negatywów na podłożu szklanym ze zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autorami archiwalnych fotografii byli wybitni krakowscy fotografowie: Antoni Pawlikowski, Franciszek Klein, Józef Kuczyński, Stanisław Mucha, Stanisław Kolowca. Ten cenny zbiór liczący 35 tys. jednostek wymagał opracowania. W 2014 roku rozpoczęto pięcioletni program kompleksowego opracowania, zabezpieczenia i digitalizacji. Opracowano autorski schemat dokumentacji konserwatorskiej. Dzięki projektowi negatywy otrzymały nowy magazyn i profesjonalne opakowania.

Ciekawą kolekcję 40 negatywów fotograficznych na podłożu szklanym wykonanych w technice srebrowo-żelatynowej przedstawiła Magdalena Kwiatkowska z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Zbiór ten był prawdopodobnie własnością rodziny Brandysów. Badanie historii negatywów doprowadziło do ich autora Łukasza Dobrzańskiego, jednego z pierwszych polskich artystów fotografików, znanego również na arenie międzynarodowej. Odnaleziona kolekcja stała się podstawą do zbadania warsztatu artysty. W latach 2012-2015 negatywy poddano wszechstronnym badaniom naukowym oraz przeprowadzono zabiegi konserwatorskie. Obecnie są przechowywane w stabilnych warunkach klimatycznych, bez dostępu światła, w bezkwasowych opakowaniach z certyfikatem PAT.

Jadwiga W. Łukaszewicz z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu przedstawiła wykład o szkle, jego historii, właściwościach, budowie oraz szkodliwych czynnikach przyspieszających jego starzenie i degradację. Właśnie ze względu na dużą odporność i chemiczną obojętność szkło znalazło zastosowanie w fotografii. Na takim podłożu, wykazującym maksimum odporności chemicznej, można nanosić warstwy światłoczułe.

Monika Supruniuk z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie zajęła się tematem Konserwacji analogowych mediów audiowizualnych na przykładzie urządzenia „OKO”, jednej z pierwszych kamer amatorskich, wynalezionych przez Kazimierza Pruszyńskiego, polskiego wynalazcę filmowego. Zaprezentowana w 1914 r. kamera była jednocześnie projektorem wykorzystującym zapis na taśmie filmowej. Prelegentka zwróciła uwagę na konieczność szczególnie pilnego objęcia ochroną zasobu mediów audiowizualnych z uwagi na dużo większą szybkość starzenia się tego typu materiałów w porównaniu z innymi mediami sztuki. Ciągłe zmiany technologiczne, szybkie starzenie się nośników, przekaźników, formatów taśm może doprowadzić do zatracenia możliwości odbioru dawnych dzieł zarejestrowanych na taśmach analogowych.

Clara von Waldthausen przedstawiła różne aspekty projektu konserwacji 208 fotografii lotniczych z lat 1944-1945, wykonanych przez kanadyjskie wojsko na terenach Holandii. Fotografie te są częścią kolekcji 98 000 jednostek przechowywanych w Dziale Zbiorów Specjalnych Biblioteki Uniwersytetu w Wageningen. Robione były na potrzeby działań wojennych przez specjalnie przeszkolonych fotografów. Powstawały masowo, czasem po 1000 zdjęć w ciągu godziny. Musiały być od razu wywoływane, często w prowizorycznych warunkach. Po dokładnych badaniach okazało się, że jako podłoże fotograficzne zastosowano wczesne powleczenie RC. Prelegentka omówiła metody i środki zastosowane przy konserwacji tej kolekcji.

Lech Trawicki omówił ciekawą kolekcję zbioru fotografii z Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni, liczącą 80 tys. negatywów. Wśród zgromadzonych zdjęć na uwagę zasługuje kolekcja zdjęć Uleńskiego, zawodowego fotografa, który robił zdjęcia marynarki wojennej, np. powrót „Sokoła” z misji na Morzu Śródziemnym w czasie II wojny światowej. Autor w prezentacji przedstawił efekty swoich prac na przykładzie zrealizowanych digitalizacji negatywów. Dzięki zastosowaniu mobilnego zestawu z cyfrową lustrzanką DSLR (z oprzyrządowaniem do reprodukcji materiałów transparentnych, formatów od 24×36 mm do 18×24 mm), udało się osiągnąć wydajność około 500 kopii negatywów różnych formatów w ciągu jednego dnia pracy.

Sylwia Popławska z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie przedstawiła kolekcję Narcyza Witczaka-Witaczyńskiego przechowywaną w Narodowym Archiwum Cyfrowym. W NAC znajduje się 4200 jednostek żelatynowo-srebrowych szklanych negatywów tego wybitnego fotografa II Rzeczypospolitej. Jako jeden z nielicznych miał on prawo fotografować marszałka Józefa Piłsudskiego. Z kolekcji wybrano 25 fotografii, które wymagały natychmiastowych zabiegów konserwatorskich. Opracowano metodę przyklejania odspojonych warstw emulsji do szklanego podłoża. Na podstawie zakonserwowanych fotografii stworzono ich cyfrowe obrazy pozytywowe. Negatywy te zostały zabezpieczone poprzez zrobienie dwustronnego szklanego dublażu i umieszczone w atestowanych papierowych kopertkach.

Jolanta Kunert z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie zapoznała uczestników konferencji z badaniem technik i technologii produkcji non-camerowych filmów Antonisza w aspekcie ich ochrony. Ten interdyscyplinarny artysta od 1977 roku realizował filmy opracowanymi przez siebie technikami non-camerowymi poprzez nanoszenie poszczególnych kadrów na taśmę filmową metodami graficznymi, bez użycia kamery. Stworzył 36 filmów w tym 24 non-camerowe. Liczba kadrów narysowanych bezpośrednio na taśmie filmowej przekracza pół miliona obrazów, co jest równe 5,5 km taśmy. Konserwacja i zabezpieczanie tak nietypowej spuścizny musiała być poprzedzona badaniami użytej techniki i technologii, co pozwoliło na określenie stanu zachowania i opracowania odpowiedniego programu opieki nad archiwaliami.

Unikatowy materiał przygotowała Anna Seweryn z Krakowa. Omówiła specyfikę zniszczeń materiałów fotograficznych na przykładzie Figielków fotograficznych przechowywanych w Archiwum Narodowym w Krakowie. Technika wykonania tych 60 niezwykłych fotografii do dziś nie jest znana. Drobne, zaledwie dwucentymetrowe odbitki, powstały w 1924 r. i w krótkim czasie zostały zarekwirowane przez policję ze względu na treści pornograficzne. Należało włożyć je do ustnika zapalonego papierosa aby zobaczyć obraz, który ukazywał się dopiero pod wpływem ciepła. Metoda zastosowana w figielkach była niewątpliwie zaczynem do wynalezienia szybkich i tanich metod reprograficznych, przystankiem pomiędzy fotografią wywoływaną a srebrowymi metodami reprodukcyjnymi.

Skuteczną metodę prostowania wielkoformatowych odbitek fotograficznych przechowywanych w formie rolek w muzeach, archiwach i kolekcjach prywatnych zaprezentował Ryszard Wójcik z ASP w Krakowie.

Jolanta Żuk–Orysiak przedstawiła kolekcję fotografii Muzeum Lubelskiego w Lublinie, gdzie zgromadzono 8,5 tys. zdjęć i 24 albumów fotograficznych takich autorów jak Ludwik i Edward Hartwig, Stanisław J. Magierski, Józef Czechowicz.

Katarzyna Kalisz omówiła problemy przechowywania i użytkowania fotografii zgromadzonych w Narodowym Archiwum Cyfrowym, którego zasób liczy 15 mln fotografii. Różnorodność nośników wymaga od archiwistów umiejętności rozpoznania ich rodzajów, czyszczenia zabrudzeń, zabezpieczania w odpowiednich opakowaniach i stworzenia odpowiednich warunków klimatycznych.

Izabella Zając z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie mówiła o XIX-wiecznych albumach z polskich kolekcji. Przedstawiła ich klasyfikację, identyfikację i stan zachowania. Badania nad wybraną grupą albumów objęte są teraz projektem badawczym, który ma na celu ich gruntowną obserwację mikroskopową oraz wykonanie szeregu analiz ‒składu włóknistego, papieru, pH papieru i skóry XRF (spektroskopia fluorescencji rentgenowskiej), FTIR (spektroskopia fourierowska w podczerwieni) i innych.

Szeroki zakres tematyczny wystąpień stworzył okazję do głębszego zapoznania się z problematyką kolekcji i konserwacji zbiorów fotograficznych oraz taśm filmowych.

Odkrycie wartości przekazu i piękna dawnej fotografii uświadamia potrzebę interdyscyplinarności działań zabezpieczających, a także odpowiedniego udostępniania obiektów, coraz częściej w formie zdigitalizowanej, z dbałością o oryginał. Dorobek pokoleń fotografów daje podstawę do dalszych poszukiwań twórczych, jest również ważnym materiałem edukacyjnym i naukowym.

Elżbieta Duziak, Oddział Konserwacji i Zabezpieczania Zbiorów