Benedykt Dybowski „O Syberyi”

Benedykt Tadeusz Dybowski był wyjątkowo ważną postacią dla europejskiej zoologii, a jego długie, liczące prawie sto lat życie, pełne było niezwykłych wydarzeń i dramatycznych zwrotów akcji. Wiele z nich wciąż pozostaje tajemnicą, mimo dużej liczby poświęconych mu publikacji, głównie w formie wspomnień i pamiętników.[1]

Zagadki zaczynają się już od próby ustalenia daty i miejsca urodzenia uczonego. Różne źródła podają bowiem rozbieżne wersje: 30 kwietnia (12 maja) 1833 r., dwór w Tonwach w dawnym powiecie nowogródzkim, lub 1830 r., dwór folwarku Adamaryn w powiecie mińskim. Według zachowanych przekazów, ród szlachecki Dybowskich herbu Nałęcz wyemigrował do Wielkiego Księstwa Litewskiego z miasteczka Dybów w Rzeczpospolitej. Lata dziecięce upłynęły Benedyktowi we wspomnianym dworze Adamaryn, który rodzice dzierżawili od Adama Chmary, ostatniego wojewody mińskiego. Zarówno Benedykt, jak i jego młodszy brat Władysław wcześnie zainteresowali się zoologią i botaniką. Jego edukacja szkolna przebiegała w mińskim gimnazjum. Dybowski w swoich wspomnieniach bardzo sceptycznie oceniał poziom nauczania w tej szkole. Twierdził, że uczyły go osoby przypadkowe, nie posiadające dużej wiedzy w wykładanej przez siebie dziedzinie, a przede wszystkim pozbawione zamiłowania do danego przedmiotu. Niemniej jednak do tego gimnazjum uczęszczało wówczas wiele wybitnych osobowości, m.in. Stanisław Moniuszko, pisarz Jan Chodźko, podróżnik i badacz przyrody Ameryki Północnej Konstanty Jelski, a także antropolog Teofil Chudziński.

Po ukończeniu gimnazjum Dybowski wyjechał na uniwersytet w Dorpacie, gdzie studiował medycynę oraz nauki przyrodnicze. Jednak w wyniku udziału w pojedynku, w którym był sekundantem, popadł w poważny konflikt z prawem. Został aresztowany przez policję i przez kilka tygodni był więziony w karcerze. Decyzją rektora w maju 1857 r. został relegowany z uczelni. Przeniósł się na studia do Wrocławia, a potem do Berlina, gdzie napisał pracę z zakresu zoologii i na jej podstawie obronił doktorat. W 1862 r. został profesorem zoologii i anatomii porównawczej w Szkole Głównej w Warszawie. Był pierwszym nauczycielem akademickim, który wykładał te przedmioty po zmianie ich treści w następstwie ogłoszonej w 1859 r. teorii ewolucji Karola Darwina.

W dawnej stolicy Rzeczypospolitej Obojga Narodów Dybowski brał czynny udział w przygotowaniach do Powstania Styczniowego, za co wiosną 1864 r. został aresztowany i osadzony na warszawskim Pawiaku, a potem w Pawilonie X Cytadeli. Skazano go na śmierć przez powieszenie, jednak dzięki wstawiennictwu niemieckich przyjaciół-zoologów wyrok zamieniono na 12 lat ciężkich robót na Syberii. Dybowski został zesłany nad Jezioro Bajkał. Mimo wyjątkowo ciężkich warunków, prowadził tam prace naukowe, badając m.in. faunę i florę Syberii oraz cechy antropometryczne ludów syberyjskich, jednocześnie gromadząc świadectwa materialnej i niematerialnej (m.in. słownik narzeczy) spuścizny tamtejszych kultur. W tym czasie poznał Wiktora Godlewskiego, który będąc zapalonym myśliwym i wykazując zainteresowanie faunistyką, stał się stałym współpracownikiem i asystentem Dybowskiego. Gromadzone przez nich zbiory trafiały głównie do muzeów w Warszawie, stając się dla badaczy źródłem dodatkowych funduszy. Jako pierwsi zbadali głębokość Bajkału, oszacowali temperaturę jego wody na różnych głębokościach, określili także cechy biologiczne flory i fauny tego regionu.

Dybowski z dużym poświęceniem pracował również na niwie społecznej, dobrowolnie i nieodpłatnie lecząc towarzyszy niedoli oraz rodziny miejscowych urzędników carskich. W 1876 r. dzięki staraniom Towarzystwa Geograficznego i Akademii Nauk w Petersburgu uzyskał pozwolenie na powrót do kraju. Tu zaproponowano mu stanowisko kustosza zbiorów zoologicznych hrabiego Ksawerego Branickiego. Postawił on jednak uczonemu kategoryczny warunek: powinien publicznie odciąć się od ewolucyjnej teorii Darwina, w tym czasie gorąco dyskutowanej w Europie. Dybowski stanowczo odmówił. Dzięki pomocy zaprzyjaźnionych Rosjan wkrótce otrzymał posadę lekarza na Kamczatce, gdzie zwalczał epidemie, otwierał szpitale dla trędowatych, z własnych środków kupował konie oraz renifery, ucząc mieszkańców Wyspy Beringa ich hodowli. Tak rozpoczął się nowy okres jego badań w Azji, który trwał od 1879 do 1883 r. W tym czasie Dybowski zjeździł Wyspy Komandorskie, gdzie jedna z gór została później nazwana jego imieniem, prowadząc badania nad miejscową gwarą i językami. Towarzyszył mu wówczas siedemnastoletni Jan Kalinowski z Warszawy, doskonały strzelec, który miał mu pomagać w polowaniach i zbieraniu okazów syberyjskiej fauny i flory. Niestrudzenie prowadził również badania zoologiczne i antropologiczne, identyfikując i gromadząc m.in. 80 gatunków ptaków, dotychczas w ogóle nieznanych nauce. Podobnie jak wcześniej, zbiory przyrodnicze i etnograficzne Dybowski wysyłał do muzeów w Warszawie i we Lwowie.

Władze rosyjskie doceniły jego badania, odznaczając go orderem św. Stanisława i tytułem radcy stanu, a także proponując mu objęcie katedr w Tomsku i w Petersburgu. Ostatecznie Dybowski przyjął ofertę Uniwersytetu Lwowskiego, znajdującego się wówczas na terenie zaboru austriackiego. W 1883 r. objął katedrę zoologii, którą kierował do 1906 r. Jednocześnie kontynuował opracowywanie swoich zbiorów syberyjskich, powołując do życia istniejące do dziś Uniwersyteckie Muzeum Etnograficzno-Przyrodnicze, noszące imię Benedykta Dybowskiego. Jego śmiałe poglądy społeczne często szokowały konserwatywne środowisko akademickie, m.in. w kwestii równouprawnienia kobiet, gdyż w połowie XIX w. dla wielu było nie do pomyślenia, żeby kobieta podjęła się pracy naukowej. W 1897 r. opublikował pracę „O kwestji tak zwanej „kobiecej” ze stanowiska nauk przyrodniczych,” w której podkreślał, że płeć piękna nie ustępuje mężczyznom pod względem zdolności intelektualnych.

Mimo satysfakcjonującej pracy we Lwowie i upływu kilkudziesięciu lat, Dybowski wciąż tęsknił za Syberią i jej mieszkańcami, którzy z wdzięczności za okazaną pomoc i szacunek, nazwali go „Dobrym Białym Bogiem”. Ze swoich wypraw Dybowski przywiózł wiele notatek, czynionych na podstawie osobistych przeżyć, spisywanych na gorąco dzień po dniu lub krótkimi okresami. Na ich podstawie powstały dwie książki o podobnie brzmiących tytułach: „O Syberii i Kamczatce” (1899) oraz „O Syberii i Kamczatce. Część I. Podróż z Warszawy na Kamczatkę” (1912).

Ślad pierwszej z nich nieoczekiwanie odnajdujemy w zbiorach Gabinetu Rękopisów BUW.

Tom wydany w 1899 r. nakładem „Kurjera Lwowskiego”, oprócz opisu Irkucka, zawiera również biografie osób ważnych dla Benedykta Dybowskiego, przebywających wraz z nim na zesłaniu: Jana Czerskiego, Ignacego Eichmilera, Stanisława Wrońskiego, Józefa Łagowskiego, a także Aleksandra Czekanowskiego, których biografię uzupełniają informacje ze wspomnień Mikołaja Przewalskiego. Esej o Aleksandrze Czekanowskim zawiera dodatkowo pamiętnik Zygmunta Węgłowskiego, uczestnika jego ostatniej wyprawy na północ, do ujścia rzek Leny i Olenyok oraz wybrzeży Oceanu Arktycznego.

W zbiorach Gabinetu Rękopisów przechowujemy niewielki, bo liczący zaledwie cztery karty fragment rękopisu, obejmujący wstęp i część pierwszego rozdziału pt. „Miasto Irkuck”. Związana jest z nim pewna zagadka. Otóż na karcie tytułowej opublikowanej w 1899 roku książki, jako autor podany jest „W. Dybowski”, z kolei na okładce: „Benedykt Dybowski”. W piątym tomie „Bibliografii polskiej XIX stulecia” Karola Estreichera odnajdujemy informację,[2] że autorem książki jest Benedykt Dybowski z jednoczesnym zaznaczeniem, że autorstwo przypisywane jest jego młodszemu bratu Władysławowi. Fragment rękopisu ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie nie przybliża nas niestety do rozwiązania tej tajemnicy. Co więcej, odnajdujemy w nim pewne różnice redakcyjne w porównaniu z tekstem drukowanym.

Zachowany fragment rękopisu to także dowód wielkiego szacunku i głębokiego uczucia, jakim Dybowski darzył Syberię i jej mieszkańców:

Świat syberyjski wart pod każdym względem ażeby się z nim zapoznać wszakże tylko pod warunkiem jeżeli nań patrzeć będziemy nie przez pryzmat naszych cierpień moralnych i nie przez powiększające szkło krzywd doznanych. Syberya i sybiracy mają to do siebie, że w każdym z podróżników nie uprzedzonych budzą uczucie głębokiej ku sobie sympatyi, która trwa dłużej niż pobyt w tym kraju i przekształca się następnie w tęsknotę za niemi.[3]

Od pewnego czasu rękopis Benedykta Dybowskiego jest przedmiotem badań członków grupy transkrypcyjnej „TranskriBUW. Dekodujemy rękopisy”, działającej przy facebookowym profilu BUW, którzy przepisując kolejne karty, odkrywają związaną z nim historię. Do grupy należeć może każdy zainteresowany, wystarczy wejść na jej stronę:

https://www.facebook.com/groups/1180312142505165

***

Syberyjska przygoda Benedykta Dybowskiego skończyła się 30 stycznia 1930 r. Miał wówczas 97 lat. Jej efektem było opisanie około 400 gatunków zwierząt żyjących w Bajkale, któremu poświęcił 43 prace naukowe. Był pionierem procesu aklimatyzacji roślin oraz zwierząt syberyjskich w Europie i odwrotnie. Dybowski jako pierwszy naukowiec udowodnił, że fauna Bajkału ma cechy pokrewieństwa ze słodkowodną fauną Azji i fauną mórz północnych, a także z fauną Kalifornii. Stworzył również teorię powstania samego jeziora i ewolucji tamtejszej fauny, a przywiezione stamtąd okazy zwierząt stały się podstawą do wielu publikacji naukowych.

Łukasz Ratajczak (Gabinet Rękopisów)

Literatura:

Brzęk G. Benedykt Dybowski. Życie i dzieło. Lublin 1981. BUW WD QL31.D9 B78 1981

Domaniewski J. Benedykt Dybowski. Warszawa 1954. BUW Magazyn 165137

Dybowski B. O Syberyi. Rps BUW nr 2512

Dybowski B. O kwestji tak zwanej „kobiecej” ze stanowiska nauk przyrodniczych. Lwów, 1897 (Crispa)

Dybowski B. Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878. Lwów, 1930 (Crispa)

Estreicher K. Bibliografia polska XIX stulecia.  T. 5

Panas-Goworska M., Goworski A. Inżynierowie Niepodległej. Warszawa 2018.  BUW WD TA139 .P35 2018

Słabczyński W. Polscy podróżnicy i odkrywcy. Warszawa 1973. BUW WD G277.5 .S57 1973

[1] Dybowski B. Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878. Lwow, 1930.

[2] Estreicher K. Bibliografia polska XIX stulecia.  T. 5, s. 256

[3] Dybowski B. O Syberyi. Rps BUW nr 2512