Zanim zaczną spływać relacje z kolejnych europejskich podróży bibliotekarzy w ramach programu Erasmus+, opowiem o tym, co deżetesowca interesuje najbardziej: zwykłej rzeczy, która stała się wyjątkowa. W Koninklijke Bibliotheek poprosiłyśmy o pokazanie catchpenny prints, bo nie wiedziałyśmy czym są.
Holenderscy bohaterowie. 8 drzeworytów: Jan Steen (malarz), Jan Steen z żoną w browarze, Joachim Hendrik Zwartenhond, Jan van Galen(kapitan marynarki wojennej), Joost Bankert(kapitan marynarki wojennej), Michiel de Ruijter(kapitan statku, admirał), Reinier Klaaszoon, Hugo de Groot, z rymowanymi podpisami. Druk: J. Noorduijn, datowanie: 1819–1840, źródło: Koninklijke Bibliotheek, Het Geheugen
Oortjes
Catchpenny prints (nl. centsprenten) to obrazki za grosze. Drukowane masowo (100 000 kopii rocznie) na tanim papierze w formacie nieco większym niż obecny A3 kosztowały nawet mniej niż pens, bo dystrybuowano je w pakietach. Przedstawiały jedną lub więcej ilustracji, na ogół z krótkim tekstem. Odbitki były często niechlujnie pokolorowane, pacnięte w przypadkowych miejscach palcami umaczanymi w farbie drukarskiej. Skierowane były najczęściej do odbiorców o małej sile nabywczej. Nazywano je obrazkami dziecięcymi, ludowymi, groszowymi oortjes (oortje było monetą wartą jeden i ćwierć grosza w Holandii), świętymi obrazkami lub mannekesblaren (nl. dosłownie listki krasnali). Przez długi czas catchpenny prints były najtańszymi ilustrowanymi drukami w Holandii.
Żywot Jana de Wassera i jego żony. Rymowana historia pantoflarza w 24 drzeworytach: Jan i Griet biorą ślub, wymieniają się ubraniami spodnie za fartuch, Jan zajmuje się całym domem, rodzi i opiekuje się dzieckiem. Druk: Hendrik vander Putte, datowanie: 1761-1765, źródło: Koninklijke Bibliotheek, Het Geheugen
Sceny biblijne i szydera z lekarzy
Groszowe obrazki informowały o doniosłych wydarzeniach: katastrofach, zbrodniach i bitwach. Przedstawiały żywoty świętych i sceny biblijne. Wyśmiewały lekarzy-szarlatanów, stare panny, pantoflarzy (w sensie mężów podporządkowanych żonom) i ofiary naciągaczy. Łato dostępne finansowo i intelektualnie były nośnikiem poglądów i przekonań. W komiksowej formie popularyzowały też legendy i baśnie.
Zawody. 16 drzeworytów przedstawiających zawody: roznosiciel wody, skrzypek, sprzedawca parasoli, pucybut, sprzedawca warzyw, sprzedawca odzieży, handlarz szmatami, sprzedawca czekolady, sprzedawca drobiu. 7drzeworytów bez podpisów przedstawia kobiety i mężczyzn z koszami i torbami na plecach. Druk: Hemeleers-Van Houter, datowanie: 1827–1894, źródło: Koninklijke Bibliotheek, Het Geheugen https://geheugen.delpher.nl/
Badania
Kolekcje catchpeny prints są znakomitym materiałem źródłowym do badań języka, zwyczajów (np. dotyczących sprzątania), przysłów, wymarłych profesji, gier, transportu, mody, wystroju wnętrz czy uprawy ziemi. Dają obraz zainteresowań, wartości i standardów czy poglądów pedagogicznych społeczeństwa. Pozwalają na wgląd w techniki i style ilustracyjne. 4 000 groszowych obrazków przechowywanych w Kininglijke Bibliotheek pochodzi z lat 1730-1935. Dokładne datowanie poszczególnych plansz nastręcza wiele problemów. Często jedynym tropem są lata działalności danego wydawcy czy drukarni. Na niektórych drukach widnieje nazwisko kupca, który zamówił większy pakiet wydruków.
Ludzie z różnych stron świata: Hiszpan, Holender, Islandczyk, Lapończyk, Fin, Polak, Węgier, Turek, Kefalończyk (Grek), mieszkaniec Nowej Holandii (Aborygen?), Borneo, Ziemi van Diemena (Tasmańczyk), Wyspy Sandwicha (Hawajczyk), Wyspy przyjaciół (Tongijczyk), Orkad (Szkot), Kaliformnijczyk, Malaj i Molukańczyk, podpisane w językach niderlandzkim i francuskim. Druk: Glenisson and Sons, datowanie: 1856–1900, źródło: Koninklijke Bibliotheek, Het Geheugen
Pochodzenie kolekcji
Dzisiejsze zbiory catchpenny prints w bibliotekach holenderskich pochodzą w większości od kolekcjonerów. Nie były gromadzone w momencie powstania. Większość przepadła zaczytana.
Największą kolekcję groszowych obrazków przechowuje Rijksprentenkabinet (Amsterdam), inne są w Koninklijke Bibliotheek (Haga), Nederlands Openluchtmuseum (Holenderskie Muzeum Dziedzictwa Narodowego w Arnhem) i w Zeeland Bibliotheek (Middelburg).
Wojna rosyjsko-turecka (1828–1829) i powstanie listopadowe (1830-1831). 4 drzeworyty: poddanie Warny Rosjanom w 1828, podbój twierdzy Turnal w 1829, w dolnym rzędzie początek powstania listopadowego i walka polskich ułanów z Rosjanami, podpisy języku niderlandzkim i francuskim. Druk: Glenisson i Van Genechten, datowanie: 1833–1856, źródło: Koninklijke Bibliotheek, Het Geheugen
Więcej informacji
Część kolekcji znalazła się już w bibliotekach cyfrowych.
https://www.europeana.eu/portal/pl/search?view=grid&q=centsprenten
https://digitalcollections.universiteitleiden.nl/view/collection/catchpennyprints
Prace domowe. 8 drzeworytów przedstawiających: chłopca na koniu z patyka i kobiety ze stopami na piecyku, kobiety z dzieckiem w kapeluszu i na smyczy, kobiety zamiatającej dom, przygotowującej jedzenie, przędącej na kołowrotku, sprzedawczynię ryb w drodze na rynek, sprzedawczynię mleka, kobietę ubijającą masło, z rymowanymi podpisami. Druk: Glenisson and Sons, datowanie: 1856–1900, źródło: Koninklijke Bibliotheek, Het Geheugen
Najbardziej kompleksowa publikacja (której nie czytałam):
Kinderprenten, volksprenten, centsprenten, schoolprenten: populaire grafiek in de Nederlanden 1650-1950 / Nico Boerma, Aernout Borms, Alfons Thijs, Jo Thijssen; z enkele bijdragen van Philip Breuker, Pascal Lefèvre. – Nijmegen: Vantilt, 2014.
Moralność zwierząt. 9 przykładów zwierząt, z których ludzie powinni brać przykład: wydra, bóbr, borsuk, tchórz, sójka, gęś, wilk, niedźwiedź, dzik, z rymowanymi podpisami. Na rysunkach zwierzęta wykorzystują przedmioty ze świata ludzi: bóbr cyrkiel nawigacyjny, gęś karabin, zięba dziadek do orzechów. Druk: Max Haider (1807-1873), datowanie: 1848–1929, źródło: Koninklijke Bibliotheek, Het Geheugen
Matylda Filas, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego