Anonimowe nieszpory – Vesperae ex D (sygn. RM 5265), przechowywane w Gabinecie Zbiorów Muzycznych, to jeden z wielu rękopisów należących do kolekcji muzykaliów z klasztoru kanoników regularnych we Wrocławiu. Zawiera on wokalno-instrumentalne opracowanie nieszporów – popołudniowej modlitwy brewiarzowej, wykonywanej w XVIII wieku w klasztorze z udziałem zespołu muzycznego. Nieczęsto spotykanym w rękopisach muzycznych elementem jest znajdujący się w tym źródle chronogram, inaczej nazywany chronostychem.
Chronogram to gra słowno-cyfrowa popularna od czasów średniowiecza do baroku. Polegała ona na takim wyróżnieniu liter w łacińskich słowach, aby oznaczały jednocześnie cyfry rzymskie. Chronogramy wykorzystywano najczęściej do kodowania dat w krótkich tekstach łacińskich. Spotkać je można zarówno w pismach prywatnych (np. w sztambuchach), jak i w edycjach wydawanych drukiem.
Prezentowany rękopis muzyczny zawiera chronogram w zakończeniu partii sopranu (Canto).
Zamiast podpisu i daty skryptor odwołał się do niezwykłych w owym czasie wydarzeń, których przyszło mu być świadkiem. Datę ukrył w następującej łacińskiej sentencji:
Laus Deo. 27 Januarij. Anno qvô strepentibus undique ensibus, fatalis lux erat cometa
Zdanie to możemy przetłumaczyć w następujący sposób:
Chwała Panu. 27 stycznia roku, w którym przy szczęku mieczy zewsząd dobiegającym, nieszczęsnym światłem była kometa [pojawiło się nieszczęsne światło komety]
Wyróżnione litery są jednocześnie rzymskimi cyframi, których suma ujawni liczbę, oznaczającą rok powstania rękopisu. Zagadkę pozostawiamy czytelnikom do samodzielnego rozwiązania!
Nasza rada: można dodawać cyfry rzymskie w kolejności zapisu lub rozpocząć od cyfry, skrywającej liczbę o najwyższej wartości.
W owym roku na niebie pojawiły się efektowne warkocze komety. Kometa Klinkenberg – de Cheseaux – oznaczona nazwiskami dwóch niezależnych badaczy – obserwowana była na Śląsku w trudnym dla regionu czasie. Od 1740 roku Śląsk był terenem walk o tron pomiędzy katolicką Monarchią Habsburską a protestanckimi Prusami. Ludność cywilna odczuwała konflikt dotkliwie; prócz walk doskwierały jej związane z wojną epidemie. I właśnie w tych niespokojnych czasach na niebie ukazała się kometa – początkowo widoczne były dwa warkocze, później zaś aż sześć. Możemy tylko przypuszczać, że to, co dla badaczy nieba było nie lada gratką, zwykłego człowieka mogło śmiertelnie przerazić. I tę niepewność oraz strach oddaje chronostych zapisany w rękopisie muzycznym, sporządzonym dla klasztoru kanoników regularnych na wrocławskiej Wyspie Piaskowej.
Obserwacja komety widocznej gołym okiem była wydarzeniem bezprecedensowym w tamtym czasie. Kometę upamiętniono dwoma medalami wybitymi na Śląsku. Na srebrnym medalu uwieczniono kometę z sześcioma warkoczami na rozgwieżdżonym zimowym niebie – datę zjawiska wybito poniżej. Na odwrocie znalazł się cytat z Listu do Rzymian: „WER HAT DES HERRN SINN ERKANNT?” („Kto poznał zamysł Pana?” Rz 11, 34), który może świadczyć o tym, że pojawienie się komety na niebie traktowano jako zjawisko nadprzyrodzone i niezrozumiałe.
Chronogram wpisany w rękopisie muzycznym, choć bardziej ulotny i mniej trwały niż medal wybity w srebrze, jest takim samym świadectwem recepcji tego niezwykłego astronomicznego zjawiska, jak wzmiankowany numizmat. Widok komety w trudnych wojennych czasach nie nastrajał optymistycznie i napawał ówczesnego mieszkańca wrocławskiego klasztoru przestrachem. Szczęśliwie, na chwałę Bożą dalej kopiował on rękopisy muzyczne, pozostawiając współczesnemu bibliotekarzowi literowo-cyfrowe zagadki wybijające nas z rutyny. Ustalenie daty powstania rękopisu to jeden z elementów opisu źródła.
Rękopis przechowywany w Gabinecie Zbiorów Muzycznych BUW pod sygnaturą RM 5265, zawierający anonimowe Vesperae ex D z wrocławskiego klasztoru kanoników regularnych we Wrocławiu, jest opisany w bazie RISM (https://opac.rism.info) pod numerem 1001056844.
Pomocnik do rozwiązania zagadki:
M – 1000, D – 500, C – 100, L – 50, X – 10, V – 5, I – 1.
Ewa Hauptman-Fischer (Gabinet Zbiorów Muzycznych)
Fotografie Bartłomiej Karelin
Chronogram kryje w sobie rok 1744.