Tegoroczna wyprawa w ramach programu Erasmus+ zabrała nas do stolicy Słowenii – Lublany. Uniwersytet w Lublanie (UL) to największa i najstarsza uczelnia w kraju, a jego zaangażowanie w rozwój otwartej nauki jest godne uwagi. Na naszych poprzednich wyjazdach kraj ten pojawiał się niejednokrotnie w rozmowach jako przykład godny naśladowania. Wiele osób polecało to miejsce, podkreślając nowoczesne podejście do wdrożenia otwartej nauki. Tym bardziej byłyśmy ciekawe, jak te opinie mają się do rzeczywistości – i oczywiście nie zawiodłyśmy się!
Już pierwszego dnia miałyśmy przyjemność spotkać się z Panią Mojcą Kotar, która pełni funkcję koordynatorki Rektora ds. otwartej nauki na Uniwersytecie w Lublanie. Mojca Kotar od lat angażuje się w promowanie otwartej nauki i wspieranie badaczy w zakresie zarządzania danymi badawczymi i publikacjami w otwartym dostępie. Jej doświadczenie i zaangażowanie są niezwykle cenne w kształtowaniu polityki otwartej nauki na uczelni, na Słowenii, ale też międzynarodowo m.in. w ramach takich projektów jak OpenAIRE, czy RDA.
Słowenia aktywnie wdraża założenia Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA) i programu Horyzont Europa – podstawą działań na rzecz otwartej nauki są m.in.: Strategia badań i innowacji Słowenii do 2030 r., Plan działania na rzecz otwartej nauki i Ustawa o działalności badawczej i innowacyjnej (art. 40-42).
Portal Open Science Slovenia
Podczas pobytu w Lublanie miałyśmy okazję przyjrzeć się bliżej słoweńskiej infrastrukturze otwartej nauki, która od 2013 roku jest sukcesywnie rozwijana w ramach inicjatywy Open Science Slovenia. Dzięki wsparciu funduszy unijnych i ministerstwa nauki powstał narodowy portal oraz szereg repozytoriów, które udostępniają prace dyplomowe, dane badawcze i wyniki badań naukowców z całego kraju – zarówno z uczelni, jak i niezależnych instytucji badawczych. System oferuje dwujęzyczne (słoweńsko-angielskie) interfejsy, mechanizm rekomendacji publikacji, narzędzia do wykrywania plagiatów, a także wspiera nadawanie trwałych identyfikatorów cyfrowych. Repozytoria są zintegrowane z krajowym systemem bibliotecznym COBISS, systemem informacji o nauce i badaniach SICRIS (tj. słoweński/narodowy system typu CRIS) oraz międzynarodowymi agregatorami takimi jak OpenAIRE, Google Scholar czy CORE.
Cała infrastruktura – obejmująca m.in. repozytoria uniwersytetów w Lublanie, Mariborze, Primorsku i Nowej Goricy – stanowi kompleksowe i nowoczesne środowisko wspierające otwarty dostęp do wiedzy. To również cenne narzędzie dla decydentów i fundatorów badań, którzy mogą śledzić poziom udostępniania wyników projektów finansowanych ze środków publicznych. System otwartego dostępu w Słowenii to nie tylko centralny portal i repozytoria uczelni, ale także przemyślana, technicznie zaawansowana infrastruktura, która integruje dane z wielu źródeł. Archiwizacja obiektów cyfrowych i ich metadanych odbywa się za pośrednictwem archiwów ARNES i IZUM, a dane z repozytoriów trafiają na portal narodowy zaraz po ich skatalogowaniu w systemie bibliotecznym COBISS.SI.
We wszystkich uczelniach wyższych w Słowenii opracowano ujednolicone procesy zgłaszania publikacji i prac dyplomowych. Mianowicie jeśli chodzi o publikacje naukowe, badacze mogą zgłaszać różne typy dokumentów, importować metadane z COBISS.SI, a system podpowiada dane autorów z bazy CONOR.SI oraz umożliwia określenie praw autorskich i typu dostępu; w przypadku prac dyplomowych, proces różni się nieco w zależności od uczelni (brak wspólnego systemu informacyjnego), ale opiera się na współpracy z bibliotekarzami i systemie kontroli jakości metadanych.
Repozytorium Uniwersytetu Lubljańskiego pobiera dane z innych słoweńskich repozytoriów tematycznych (np. ePrints.FRI, PeFprints, ADP), a także metadane o badaczach i instytucjach naukowych z systemu SICRIS. Dane trafiają również do dCOBISS, gdzie służą analizom związanym z otwartym dostępem – powiązane są z projektami badawczymi i opłatami za publikacje (APC).
Dodatkowo, portal Open Science Slovenia gromadzi rozbudowane statystyki, począwszy od liczby pobrań prac, przez aktywność poszczególnych jednostek, aż po analizę dorobku promotorów prac dyplomowych. Więcej informacji: openscience.si.
Uniwersytet w Lublanie aktywnie wspiera otwartą naukę, przyjmując jasne zasady obowiązujące wszystkich naukowców. Należą do nich m.in.: (1) natychmiastowy otwarty dostęp do wszystkich recenzowanych publikacji poprzez zaufane/instytucjonalne repozytoria; (2) obowiązek tworzenia Planu Zarządzania Danymi (DMP); (3) przechowywanie danych badawczych zgodnie z zasadami FAIR w repozytoriach danych; (4) prawo do wtórnej publikacji wyników badań.
Warto również wspomnieć, że Uniwersytet w Lublanie przystąpił do Koalicji na rzecz Poprawy Oceny Badań (tj. The Coalition for Advancing Research Assessment – CoARA) i wdraża bardziej jakościowe podejście do oceny dorobku naukowego.
UL posiada zaawansowaną infrastrukturę wspierającą otwartą naukę. Kluczowe elementy to:
- Repozytorium Uniwersytetu w Lublanie – archiwizuje prace dyplomowe, artykuły naukowe, monografie i dane badawcze.
- Udział w europejskich infrastrukturach – m.in. Social Science Data Archives (ADP), CLARIN.SI, ELIXIR Slovenia.
- Wydawnictwo Uniwersytetu w Lublanie – publikuje ok. 280 książek rocznie, z czego ponad połowa jest dostępna w otwartym dostępie.
- Konsorcja krajowe – negocjowanie krajowych umowów z 13 wydawcami naukowymi zapewniają dostęp do czasopism i vouchery APC (pule opłaconych artykułów). Spremljanje porabe APC vavčerjev za leto 2025 (zasady publikowania wraz z wykazem artykułów – dostępne tylko po słoweńsku).
Biblioteki Uniwersytetu w Lublanie pod przewodnictwem koordynatorki Rektora ds. otwartej nauki pełnią istotną rolę w promocji otwartej nauki. Wspierają naukowców w interpretacji wymagań fundatorów badań, korzystaniu z dostępnych voucherów APC, deponowaniu publikacji w repozytorium Uniwersytetu w Lublanie, a także w zarządzaniu danymi badawczymi zgodnie z zasadami FAIR.
Projekt SPOZNAJ
Słowenia realizuje obecnie krajowy projekt SPOZNAJ (2023-2026), finansowany z Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności (sl. Načrt za okrevanje in odpornost). Projektem zarządza pani Mojca Kotar w imieniu Uniwersytetu w Lublanie. Jego główne założenia to: (1) adaptacja uczelni do zasad otwartej nauki; (2) przygotowanie i przeprowadzenie szkoleń i zwiększenie wsparcia dla naukowców; (3) zatrudnienie ekspertów ds. zarządzania danymi (tzw. data stewards); (4) utworzenie sieci wsparcia na wydziałach i akademiach.
Biblioteki Uniwersytetu w Lublanie
Uniwersytet w Lublanie posiada rozbudowany system biblioteczny, na który składa się 38 bibliotek (lista wszystkich bibliotek). Wśród nich są liczne biblioteki wydziałowe i instytutowe takie jak m.in Wydziału Sztuk Pięknych, Wydziału Biotechnologii, Wydziału Medycyny czy Wydział Ekonomii a także Narodowa i Uniwersytecka Biblioteka Słowenii (NUK), pełniąca funkcję zarówno biblioteki narodowej, jak i głównej biblioteki uniwersyteckiej dla nauk humanistycznych i społecznych oraz Central Technical Library (CTK), będąca głównym ośrodkiem informacji w dziedzinie nauk ścisłych i technicznych. Nie sposób jest odwiedzić choćby połowę z nich podczas krótkiego pobytu, zdecydowałyśmy się więc na reprezentacyjny wybór.
Jako przykład dużej jednostki postanowiłyśmy zwiedzić Narodową i Uniwersytecką Bibliotekę im. Jože Plečnika (Plečnik National and University Library). Poza podwójną funkcją biblioteki niezwykle istotny jest budynek, w którym się ona mieści. Jest to jedno z najważniejszych dzieł architektonicznych Jože Plečnika, architekta, który odegrał kluczową rolę w ukształtowaniu wyglądu współczesnej Lublany. Budynek NUK został ukończony w 1941 roku i jest uznawany za architektoniczne dzieło sztuki – pełne ukrytych znaczeń, odniesień historycznych i symboliki. Biblioteka służy jako centralna biblioteka akademicka i narodowa, gromadząc ogromne zbiory literatury słoweńskiej oraz zagranicznej. Mimo jej historycznego i kulturowego znaczenia, od dłuższego czasu oczekuje się na budowę nowego, bardziej funkcjonalnego obiektu, który sprosta współczesnym potrzebom użytkowników i do którego będzie można przenieść zbiory centralnej biblioteki akademickiej, a na miejscu zapewnić studentom wystarczająco miejsca do nauki.
Kolejnym naszym wyborem była Central Economics Library (CEL), która obsługuje Wydział Ekonomii Uniwersytetu w Lublanie. CEL jest jedną z największych bibliotek akademickich w Słowenii, specjalizującą się w literaturze ekonomicznej, biznesowej i zarządzania. Oferuje szeroki dostęp do zasobów elektronicznych, baz danych oraz czasopism naukowych. Biblioteka intensywnie wspiera studentów i pracowników naukowych, oferując szkolenia z zakresu wyszukiwania informacji, zarządzania danymi badawczymi i korzystania z narzędzi do analizy danych.
CEL aktywnie wdrażają podejście zorientowane na użytkownika (UX), aby poprawić jakość usług i zwiększyć zaangażowanie społeczności akademickiej. Idąc za nowoczesnymi trendami jest w trakcie przekształcania się w nowoczesne Centrum Wiedzy (CeK). CeK integruje tradycyjne funkcje biblioteczne z cyfrowymi usługami, otwartym dostępem, laboratoriami badawczymi i działalnością wydawniczą, tworząc innowacyjne środowisko dla studentów i pracowników naukowych. Pracownicy biblioteki zaprezentowali nam też prace nad nową stronę internetową a także pomysły na aktywizację studentów i tworzenie dla nich przyjaznej i użytecznej przestrzeni do nauki.
Kolejnym punktem naszej wizyty była biblioteka Wydziału Nauk Przyrodniczych i Inżynierii (Faculty of Natural Sciences and Engineering), która zapewnia wsparcie informacyjne dla studentów i pracowników wydziału. Biblioteka specjalizuje się w literaturze naukowej z zakresu nauk przyrodniczych, inżynierii oraz technologii materiałowych. Podczas wizyty zwiedziłyśmy kolekcję dwóch bibliotek – Geologiczną oraz Tkaniny, Grafiki i Wzornictwa. Są to przykłady niewielkich jednostek, prowadzonych często jednoosobowo, które jednak pełnią ważną rolę na wydziale. Prowadzące je panie Barbara Bohar Bobnar i Irena Berlič, znane nam wcześniej z naszego Erasmus Staff Week 2023, oprowadziły nas po całym budynku, pokazując niezwykłe kolekcje i sale studenckie.
Ich działalność można pokrótce zobaczyć na nagraniu Youtube:
Prezentacja Wydziału Nauk Przyrodniczych i Inżynierii Uniwersytetu w Lublanie, źródło: https://www.youtube.com/watch?v=G81dkStvsbs
Nasza wizyta na UL potwierdziła, że uczelnia jest zaangażowana w otwartą naukę na wielu poziomach – od wsparcia infrastrukturalnego po działania edukacyjne i legislacyjne. Warto dalej utrzymywać kontakt i przyglądać się ich działaniom, ponieważ mogą one stanowić cenne źródło inspiracji w dalszym rozwoju naszych inicjatyw związanych z UX, otwartym dostępem, czy nauką obywatelską (np. Citizen Science Starter Kit opracowany w ramach sojuszu EUROPIA, którego UL jest członkiem).
Jesteśmy bardzo wdzięczne wszystkim osobom, które poświęciły nam swój czas i podzieliły się swoją wiedzą, podczas naszej wizyty w Lublanie 🙂 – zwłaszcza Barbarze Bohar Bobnar, Irenie Berlič, Maticiowi Bradač i Mojcy Kotar.
Zofia Kajczuk, UX librarian, Pełnomocniczka Dyrektora BUW ds. projektowania usług
Karolina Minch, Oddział Wspierania Nauki, Pełnomocniczka Dyrektora BUW ds. otwartej nauki
Inne przydatne linki:
https://www.eifl.net/eifl-in-action/open-access-slovenia
https://www.eifl.net/blogs/slovenia-open-science-driving-change-and-innovation
https://dirrosdata.ctk.uni-lj.si/en/odprta-znanost-v-sloveniji/