Za prostym zdaniem: „W roku 2017 Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie pozyskała cenne dokumenty Andrzeja Panufnika” kryje się szereg zdarzeń, osób i wielorakich spraw, których świadomość czyni z suchego faktu przygodę. Chociaż „rubryka” zapowiada obiekt, mowa będzie o grupie dokumentów, stanowiących jednak integralną całość.
Sir Andrzej Panufnik (1914-1991) to kompozytor w Polsce rozpoznawalny i – na szczęście – obecny na koncertowych estradach. Ucieczka z kraju w 1954 r. w atmosferze politycznego skandalu pociągnęła za sobą szereg radykalnych decyzji władz PRL, które miały spowodować wykluczenie jego twórczości z muzycznej praktyki i historii. Nieobecność Panufnika w Polsce trwała niemal 40 lat (choć w roku 1977 zniesiono zapis cenzury i muzyka przestała być „zakazana”). Ojczyznę odwiedził dopiero w roku 1991 – wówczas, gdy udało się przywrócić ustrój demokratyczny. Były to odwiedziny triumfalne, ale kompozytora od śmierci dzieliło już tylko kilka miesięcy.
Andrzej Panufnik odniósł wielki, światowy sukces jako wybitny kompozytor i jako znakomity dyrygent. W Polsce – może przede wszystkim w Polsce – tak właśnie jest postrzegany. Posiada bogatą bibliografię, znakomite portale internetowe (np. panufnik.polmic.pl), liczne nagrania, z których wiele dostępnych jest online oraz koncertowe wykonania, A jednak – czy rzeczywiście jest w Polsce obecny? Jego spuścizna pozostała w „adoptowanej ojczyźnie”, jak sam określał Wielką Brytanie; tam mieszkał i zmarł, i niewiele bibliotek w Polsce może się poszczycić autografami kompozytora.
20 lat temu studentka Instytutu Muzykologii UW, Beata Bolesławska, zainteresowana muzyką Andrzeja Panufnika nawiązała kontakt z wdową po kompozytorze, Lady Camillą Jessel-Panufnik. Zainteresowanie to z biegiem lat zaowocowało nie tylko szeregiem prac naukowych (w tym wysoko ocenioną dysertacją) i popularyzatorskich inicjatyw, ale także serdeczną przyjaźnią obu pań. Z dr Beatą Bolesławską-Lewandowską, dzisiaj związaną naukowo z pracownią „Muzyka polska za granicą” Zakładu Muzykologii Instytutu Sztuki PAN, zaprzyjaźnione jest także Archiwum Kompozytorów Polskich BUW, które przechowuje niemało materiałów ze spuścizn emigracyjnych (m.in. Romana Palestra, Wiktora Łabuńskiego, Tadeusza Zygfryda Kasserna, Michała Kondrackiego i innych).
Naszej Koleżance zawdzięczamy nie tylko informację o szeregu cennych polskojęzycznych dokumentów przechowywanych przez rodzinę Panufnika w jego domu w Twickenham pod Londynem, ale także pośredniczenie w ich pozyskaniu dla BUW.
-
- Camilla Jessel-Panufnik. 1998 r. Fot. PAP/CAF/R. Pietruszka
Lady Camilla Jessel-Panufnik, autorka kilkunastu książek i wielokrotnie nagradzana fotografka, zaangażowana też w działania charytatywne jest osobą pełną niezwykłego i ciepłego uroku. Jej niegasnące starania o promowanie muzyki męża w Polsce (także w rozpowszechnianie muzyki polskiej za granicą) i szczera troska o to, aby dokumenty z nim związane dostępne były dla badaczy w kraju sprzyjały temu, by sprawy przekazania bezcennych materiałów potoczyły się błyskawicznie.
Wiosną 2017 roku Zespół Gabinetu Zbiorów Muzycznych gościł Lady Panufnik – wtedy omówione zostały kwestie formalne (ustalono że niewielka grupa dokumentów stanie się przedmiotem zakupu, większość zaś – daru), a już w październiku kierownik GZM Piotr Maculewicz przejął w Twickenham komplet przeznaczonych do Archiwum Kompozytorów Polskich dokumentów związanych z Andrzejem Panufnikiem. Wszystkie te wydarzenia były dla nas nie tylko zaszczytem, ale też prawdziwą przyjemnością.
Co zawiera ten zbiór kilkuset dokumentów, którego decydującym kluczem wyodrębnienia był język polski? Przede wszystkim – korespondencję. Korespondencję o różnych obliczach i zakresie chronologicznym znacznie szerszym, niż można się było spodziewać wiedząc, że kompozytor wyjechał z kraju z jedną walizką, w której były przede wszystkim jego muzyczne rękopisy.
Bardzo ciekawą grupę stanowią listy od kompozytorów i muzyków-emigrantów: Romana Palestra, Antoniego Szałowskiego, Michała Spisaka, Michała Kondrackiego, Andrzeja Czajkowskiego, Witolda Małcużyńskiego, Konstantego Regameya, a krąg emigracyjnych korespondentów jest znacznie szerszy i wykracza poza sprawy muzyczne. Autorzy listów reprezentują znaczące instytucje, z którymi Panufnik utrzymywał żywe kontakty: Radio Wolna Europa (Jan Nowak-Jeziorański), paryska „Kultura” ( Józef Czapski), Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny (Adam Ostoja-Ostaszewski), Zjednoczenie Polskich Artystów Muzyków Zagranicą (Stefania Niekrasz), Komitet Uczczenia Setnej Rocznicy Urodzin Józefa Piłsudskiego, The Katyn Memorial Fund (Stefan Zamoyski), Republican National Committee (Alexander K. Romanski). To tylko niektóre przykłady emigracyjnej korespondencji obrazujące silne związki kompozytora z polskim środowiskiem emigracyjnym.
Grupa druga to kontakty z krajem. W okresie obowiązywania cenzury, a więc w latach 1954-1977, dominowały listy prywatne, które zapewne trafiały do rąk Panufnika drogami okrężnymi. Od polskich kompozytorów, m.in.: Witolda Lutosławskiego, Augustyna Blocha, Krzysztofa Meyera, Zygmunta Krauzego; i od muzykologów, wśród których są Zofia Lissa, Stefan Jarociński, Bohdan Pociej, Tadeusz Kaczyński, Bohdan Pilarski, Tadeusz Zieliński, Ludwik Erhard, Tadeusz Ochlewski i inni. Po zdjęciu zapisu cenzury w 1977 roku do kompozytora popłynęła fala listów oficjalnych, przede wszystkim od instytucji muzycznych takich jak Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”, Teatr Wielki w Warszawie, Opera Poznańska, Filharmonia Wrocławska i szeregu innych.
Ale fakt, że muzyka Andrzeja Panufnika ponownie pojawiła się na polskich estradach muzycznych, nie oznaczał wcale, że na te estrady powróciła.
Obszerna korespondencja rodzinna stanowi osobną część całego zbioru. Zawiera zarówno listy Tomasza Panufnika do syna Andrzeja (Tomasz Panufnik był znanym lutnikiem i instrumentologiem; zmarł w 1951 roku), jak i listy od pozostałej w kraju rodziny, która nie uniknęła przykrych konsekwencji ucieczki Panufnika z kraju.
Pewną niespodzianką przejętego zbioru były dokumenty rodowe, o których sądzono że mogły nie przetrwać wojny: metryki urodzenia, akty chrztów i ślubów rodziców, dziadków, a nawet pradziadków kompozytora – w dużej części w formie odpisów dokonanych w czasie wojny. Z wojennych dokumentów zachowały się także fotokopie utworów powstańczych i podziękowania Rady Głównej Opiekuńczej skierowane do kompozytora za udział w konspiracyjnych koncertach.
Wreszcie – dokumenty, które są świadectwem okresu między wojną a emigracją. W życiu kompozytora był to z pozoru czas sukcesów, prestiżu i wyróżnień.. Ale zaraz za nimi podążały coraz większe oczekiwania ze strony reżimowej władzy wobec niego samego i wobec jego muzyki. Był to więc czas rosnącej frustracji i pogłębiającego się kryzysu artystycznego i wewnętrznego. Dyplomy, legitymacje, mianowania, wezwania na liczne rady i posiedzenia, ale też świadectwa bieżącego życia: kondolencje z powodu śmierci ojca, gratulacje z okazji zawarcia małżeństwa…
23 marca 2018 roku miało miejsce w BUW uroczyste spotkanie z odwiedzającą Warszawę Lady Camillą Jessel-Panufnik, podczas którego Biblioteka wyraziła podziękowanie za przekazanie tych ogromnie cennych dokumentów.
Jeżeli połączymy je z darem z roku 2004, kiedy to otrzymaliśmy mikrofilmy muzycznych rękopisów Andrzeja Panufnika, których oryginały spoczywają w British Library w Londynie, możemy bez cienia zarozumiałości wyrazić przekonanie, że – przynajmniej w Polsce – wszystkie drogi zainteresowanych Andrzejem Panufnikiem powinny prowadzić do Archiwum Kompozytorów Polskich.
Magdalena Borowiec, Gabinet Zbiorów Muzycznych
Zdjęcia: Jadwiga Antoniak, ORZE i R. Pietruszka PAP/CAF
Przykładowe pozycje poświęcone Panufnikowi autorstwa Beaty Bolesławskiej-Lewandowskiej:
Panufnik – monografia życia i twórczości kompozytora, Kraków 2001, BUW Wolny Dostęp ML410. P1615 B65
Panufnik. Architekt emocji, rozmowy o kompozytorze, Kraków 2014, BUW Wolny Dostęp ML410. P1615 B652
The Life and Works of Andrzej Panufnik (1914–1991), angielska wersja monografii Panufnik (2001), tłum. Richard Reisner, Ashgate, Farnham 2015, BUW Gabinet Zbiorów Muzycznych, księgozbiór podręczny: V-
Zygmunt Mycielski – Andrzej Panufnik: Korespondencja. Część 1: Lata 1949–1969, opracowanie, wstęp i komentarze Beata Bolesławska-Lewandowska, Warszawa 2016, BUW Wolny Dostęp ML410.M987 A 35