Obiekt miesiąca: Prawie takie same. „Prawie” robi różnicę. „Pan Tadeusz” Mickiewicza, Andriollego i Altenberga z 1882 r.

Ilustracje do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, stworzone przez Michała Elwiro Andriollego (1836-1893), znamy zapewne wszyscy. Od schyłku XIX w. opublikowano ponad 80 wydań epopei z rycinami romantycznego artysty o włosko-polskim pochodzeniu i losach powstańca styczniowego; niejednokrotnie drukowano te prace także w czasopismach. Po raz pierwszy ujrzeli je czytelnicy Pana Tadeusza we lwowskiej edycji dzieła, przygotowanej przez Hermana Altenberga (1848-1885), wydanej w 1881 r. w comiesięcznych zeszytach, a w 1882 r. – wobec dużego powodzenia publikacji – jako jeden oprawiony wolumin. Altenberg, prężny nakładca ze Lwowa, zasłynął właśnie dzięki edycjom arcydzieł literatury polskiej w formatach albumowych, z ilustracjami wybitnych artystów. Projektując eleganckie, luksusowe, choć z edytorskiego punktu widzenia popularne wydanie Pana Tadeusza, zaprosił do współpracy bodaj najpopularniejszego wówczas ilustratora czasopism warszawskich („Tygodnika Ilustrowanego”, „Biesiady Literackiej”, „Kłosów”), i tak od końca 1879 r. Andriolli wykonywał i przesyłał sukcesywnie wydawcy kolejne prace: 25 dużych ilustracji (po dwie do każdej księgi Pana Tadeusza, oprócz księgi III, opatrzonej trzema), a także inicjały, przerywniki i winiety (ostatecznie nie wszystkie opublikowano w 1882 r.). Większość drzeworytów całostronicowych wykonał ceniony drzeworytnik warszawski Andrzej Zajkowski. Ilustracje Andriollego krytykowano, artysta niezadowolony tworzył po latach nowe wersje, ale ryciny z omawianego wydania odegrały szczególną rolę w kulturze polskiej.

Wśród nabytków Gabinetu Zbiorów XIX Wieku z ostatnich lat znajdują się dwie książki (sygn. GZXIX85B oraz GZXIX154B) z Księgarni H. Altenberga z tekstem Mickiewicza i ilustracjami Andriollego. Te na pozór bliźniacze obiekty pozwalają dotknąć realiów życia społeczno-politycznego Polaków pod zaborami i – mimo wydania we Lwowie – dowiedzieć się więcej także o warszawskim rynku książki, uwarunkowanym carską cenzurą.

Adresy wydawnicze książek różnią się na tyle nieznacznie, że można by to przeoczyć – obie wydano w 1882 r., przy czym na żadnej ze stron tytułowych (o odmiennym zresztą układzie typograficznym i ornamentyce) nie zapisano tej daty; obie opublikowano we Lwowie; obie, jak czytamy w metryce na końcu, wyszły „Drukiem F. A. Brockhausa w Lipsku”. Na stronach tytułowych inaczej podano jednak nazwę wydawcy, choć zapisy te niewątpliwie odnoszą się do tego samego podmiotu. W egzemplarzu GZXIX85B czytamy: „Nakładem Księgarni H. Altenberga.”, a w GZXIX154B: „Nakładem Księgarni F. H. Richtera. (H. Altenberg.)” – Altenberg działał i pod tą drugą firmą, co przypominało historię jego księgarni nakładowej, odkupionej w 1880 r. wraz z wypożyczalnią od współpracownika, Franciszka H. Richtera, który założył ją w 1866 r. Ta, nierzadko przecież wówczas spotykana, wariantowość zapisu nazwy wydawcy jest tu jednak znakiem różnic poważniejszych, zwłaszcza, że towarzyszy jej znamienna wariantowość tytułu. Strona tytułowa egzemplarza GZXIX85B objawia pełny tytuł epopei: Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historya szlachecka z 1811 i 1812 r., podczas gdy w egzemplarzu GZXIX154B znajdujemy tytuł skrócony do używanego potocznie: Pan Tadeusz. Owo skrócenie można uznać za wręcz symboliczne – ponieważ opatrzone niepełnym tytułem książki z edycji 1882 r. zawierają ocenzurowany tekst dzieła Mickiewicza.

Altenberg przygotował bowiem wówczas dwie wersje wydania, przeznaczone do dystrybucji na różnych terenach dawnej Rzeczypospolitej. Rozprowadzane w Galicji, książki z pełnym tytułem zawierały cały oryginalny tekst Mickiewiczowski, z dołączonym na końcu wierszem [„O czem tu dumać na paryzkim bruku…”] (utwór, znany dziś jako Epilog, nieobecny w pierwodruku Pana Tadeusza, w XIX-wiecznych edycjach drukowano czasem jako wstęp, czasem jako zakończenie, a czasem pomijano). Natomiast książki z tytułem skróconym zawierały inną wersję eposu, spreparowaną na użytek zaboru rosyjskiego. Badania wykazują, że przygotowano je w oparciu o warszawskie wydanie Pana Tadeusza u Gebethnera i Wolffa z 1878 r., „okrojone” przez cenzora Antona Adamowicza Funkensteina – opuszczono zakwestionowane przez niego fragmenty oraz uwzględniono jego przeróbki tekstu w miejscach o antyrosyjskiej wymowie. W tej wersji brak więc Epilogu, usunięto 333 wersy poematu oraz 4 autorskie przypisy objaśniające, a w 28 miejscach nawet zmieniono słowa i sformułowania. Książka składa się więc z mniejszej liczby stron (egzemplarz GZXIX154B – [4], 285, [2] s., a egzemplarz GZXIX85B z wersją pełną – [6], 294, [1] s.). W żadnej wersji nie ma żadnego komentarza wydawcy, edycja zawiera wyłącznie tekst Mickiewicza i ilustracje Andriollego. Skrócenie, „obcięcie” tytułu dzieła jest więc jedynym sygnałem, że tekst epopei narodowej podległ ingerencji zewnętrznej – znakiem, którego można nie zauważyć, ale który wtajemniczonym daje bardzo czytelną informację: „Uważaj! To nie jest cały Pan Tadeusz.”.

W obu wersjach, nieco odmiennych w układzie typograficznym ze względu na różny rozmiar tekstu, użyto gładzonego papieru koloru kremowego, a strony tytułowe i tekstowe ozdobiono, także nieidentycznymi, bordiurami, winietami, ornamentyką floraturową i zoomorficzną. Duże ilustracje umieszczono na tablicach, przy czym w wydaniu pełnym drzeworyty odbito na żółtej tincie. Egzemplarz GZXIX85B ma odnowioną oryginalną oprawę wydawniczą (półpłótno), natomiast bogatsza oprawa egzemplarza GZXIX154B została wykonana według oryginalnej przez Jerzego Budnika, introligatora specjalizującego się w oprawach bibliofilskich; czerwona skóra jest tu głębiej tłoczona i wyraźniej barwiona w ornamentach na licu i grzbiecie, brzegi kart są barwione na czerwono, a wyklejki marmoryzowane (istnieją także egzemplarze wydania pełnego z okładką granatową).

dr Marta M. Kacprzak, Gabinet Zbiorów XIX Wieku BUW
fot. Bartłomiej Karelin

Bibliografia:

Andriolli. Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa, t. 1, oprac. R. Beller, Józefów 2012; BUW Wolny Dostęp NC989.P62 A6433 2012
Andriolli. Świadek swoich czasów. Listy i wspomnienia, oprac. J. Wiercińska, Wrocław 1976; BUW Wolny Dostęp NC989.P62 A64 1976
Komza M., Mickiewicz ilustrowany, Wrocław 1987; BUW Wolny Dostęp PG7158.M51 K62 1987
Kostecki J., Warianty wydawnicze jako reakcja na ingerencje cenzury rosyjskiej w II połowie XIX wieku, w: Trzy pokolenia. Pamięci Profesor Janiny Kulczyckiej-Saloni, Warszawa 1998; BUW Wolny Dostęp PG7051 .T79 1998
Mickiewicz – wydania ilustrowane, w: Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław 1971; BUW Wolny Dostęp Z1006 .E576 1971
Piątkowski H., Dobrzycki H., Andriolli w sztuce i życiu społecznem, Warszawa 1904 [reprint Józefów 2011]; BUW Wolny Dostęp NC989.P62 A6436 2011
Rowicka M., O neurotycznym cenzorze, przebiegłym wydawcy i manipulowanym czytelniku, czyli „Pan Tadeusz” w Warszawie w okresie zaborów, Warszawa 2004; BUW Wolny Dostęp PG7158.M51 R69 2004
Rowicka M., Wydawnicze i cenzuralne losy twórczości Adama Mickiewicza w okresie zaborów, Warszawa 2014;
Winek T., „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Autografy i edycje, Toruń-Warszawa 2011. BUW Wolny Dostęp PG7158.M51 W56 2011