Jezuici byli autorami piszącymi w XVI-XVIII wieku właściwie o wszystkim. W GSD BUW mamy niezliczoną liczbę druków dotyczących nauk ścisłych: matematyki, geografii, biologii, medycyny, astronomii, sejsmologii, a także humanistycznych: historii, literaturoznawstwa, lingwistyki, muzyki, nie mówiąc o literaturze pięknej oraz dziełach teologicznych. Ponadto w BUW przechowujemy kilkaset polemik religijnych (oraz odpowiadające im teksty protestanckich oponentów), a także książki pochodzące z dawnych bibliotek jezuickich, z Rzeczypospolitej i spoza jej granic. Do tej pory zidentyfikowano ponad trzy tysiące egzemplarzy z trzydziestu polskich kolegiów.
Latem tego roku rozpoczął się nowy rozdział w polskich badaniach nad jezuitami. 22-23 czerwca odbyło się w Poznaniu I Krajowe Seminarium Jezuickie. Zostało ono zainicjowane i zorganizowane przez prof. Roberta Maryksa z UAM, wcześniej związanego z City University of New York oraz z Boston College. Jest on badaczem polemik jezuickich i antyjezuickich oraz redaktorem naczelnym serii wydawnictwa Brill, poświęconej kulturowej roli jezuitów w Europie Środkowo-Wschodniej, a także ukazującego się regularnie Journal of Jesuit Studies. Dzięki programowi NAWA, umożliwiającemu powroty polskich naukowców z ośrodków zagranicznych i finansującemu ich pracę przez najbliższych kilka lat, prof. Maryks rozpoczął współpracę z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu. Realizuje tu projekt, który ma na celu „zbudowanie mostu” pomiędzy światem zachodnim i polskim, jeśli chodzi o piśmiennictwo dotyczące jezuitów (zwłaszcza omawiające wieki XVI-XVIII), czyli rozpowszechnienie wśród badaczy polskich bogatej obcojęzycznej literatury przedmiotu, a z drugiej strony, dostarczenie czytelnikowi zagranicznemu informacji o materiale, który powstawał przez dziesięciolecia w Polsce.
Jednym z kroków prowadzących do tego celu było seminarium, które zgromadziło polskich humanistów, prowadzących (obecnie lub w przeszłości) badania nad jezuitami w różnych kontekstach: historycznym, literaturoznawczym, muzykologicznym, księgoznawczym, na podstawie: archiwaliów, rękopisów i starych druków. Pierwszego dnia dwóch gości zagranicznych wygłosiło referaty na temat jezuickiego szkolnictwa: okres od XVI do kasaty Towarzystwa przedstawił Paul F. Grendler z University of Toronto (prof. em., badacz szkół włoskich w okresie renesansu), natomiast dzieje dydaktyki Societatis Jesu od 1773 do 2023 roku przedstawił Marc Lewis SJ, rektor Pontificia Università Gregoriana. Po wykładach i dyskusji miał miejsce koncert skrzypcowy, który przeniósł słuchaczy nie tylko w klimat epoki, ale wręcz w sfery pozaziemskie (z Bachem tak już jest – II Partita d-moll).
Drugiego dnia miały miejsce prezentacje okołojezuickich projektów badawczych. Prof. Tomasz Jeż z Instytutu Muzykologii UW opowiedział o projekcie realizowanym w latach 2015-2021, dotyczącym repertuaru muzycznego Towarzystwa Jezusowego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, którego zwieńczeniem było ponad czterdzieści publikacji: katalogów muzykaliów, źródeł i opracowań do historii muzyki oraz edycji krytycznych, które ukazały się w serii Fontes Musicae in Polonia, w wersji papierowej i online.
Prof. Andrzej Bieś SJ zajmuje się obecnie zachowanym w rękopisie XVIII-wiecznym zbiorem biogramów jezuickich, autorstwa Jana Antoniego Poszakowskiego SJ (1684-1757). Zbiór ten, zatytułowany, De viris illustribus, nigdy nie został wydany drukiem (pojawia się pytanie, dlaczego, oraz w jakim celu został napisany).
Dr Magdalena Komorowska z Katedry Edytorstwa UJ kontynuuje prace nad wydaniem krytycznym pism Piotra Skargi SJ. Do 2012 roku opracowano w ten sposób zbiór kazań; obecnie zespół badawczy zajmuje się pozostałą spuścizną słynnego kaznodziei i teologa.
Prof. Monika Miazek-Męczyńska z Instytutu Filologii Klasycznej UAM skupia się w swoich badaniach na działalności misji jezuickich w Chinach oraz na aktywnościach misyjnych jezuitów polskich. Obecnie, wraz z zespołem zaproszonych do projektu studentów, opracowuje zbiór tzw. indipetae (skrót od Ad Indiam petentes) czyli listów jezuitów z XVI-XVIII wieku, którzy wystosowywali do generała zakonu prośby o wysłanie ich na misje zagraniczne . W Archivum Romanum Societatis Jesu zachowały się nie tylko te prośby (229 listów było pisanych przez 114 zakonników polskich w latach 1627-1724), ale również niektóre odpowiedzi generałów. Na podstawie tego materiału można wysnuć interesujące wnioski na temat pobudek zakonników, podejmowanych przez nich prób retorycznej argumentacji, czy też pokusić się o zbadanie stopnia przywiązania podwładnych do zakonu, a nawet samego generała.
Na koniec swe badania zaprezentowali dwaj młodzi badacze. Michał N. Nowakowski współpracuje z prof. Maryksem przy tworzeniu bazy bibliograficznej literatury antyjezuickiej, która ma przynieść kompletną informację o tych dziełach. Najsłynniejszym chyba tekstem, który wszedł w zakres zainteresowania grona badawczego, są Monita privata (Sekretne wskazówki), przypisywane Hieronimowi Zahorowskiemu SJ, opublikowane anonimowo po raz pierwszy w 1612 roku (w BUW mamy to cenne editio princeps). Jest to rzekomy instruktaż dla jezuitów, pouczający, w jaki sposób osiągać wpływy, znaczenie i bogactwo, który Zahorowski opublikował ponoć sfrustrowany z powodu niezdanych egzaminów na czwartym roku studiów teologicznych, co uniemożliwiło mu dalszą jezuicką karierę. Ten cieniutki druczek, liczący 16 kart, wywołał prawdziwą burzę w całej Europie. To najsłynniejszy chyba tekst antyjezuicki, osnuty legendami i rodzący mnóstwo wątpliwości, wielokrotnie tłumaczony i wznawiany. Sam Zahorowski, po odejściu z zakonu i trwających całe życie utarczkach z byłymi współbraćmi, ostatecznie pojednał się z nimi i został pochowany w podziemiach jezuickiego kościoła (co też budzi pewne zdziwienie). W całej tej sprawie jest tyle niejasności, że kwalifikuje się ona modelowo do rekapitulacji dotychczasowych ustaleń.
Ostatnim prelegentem był Przemysław M. Raczyk, który zajmuje się wątkami antyjezuickimi w twórczości Adama Mickiewicza, w kontekście zachodnioeuropejskiego antyjezuityzmu XIX wieku – temat ten jest jak dotychczas słabo rozpoznany.
Dzień drugi wieńczyła prezentacja zbiorów specjalnych w bibliotece UAM, przygotowana przez jej pracowników. Uczestnicy mogli obejrzeć m.in. druki autorstwa jezuitów, teksty polemiczne, książki oznaczone znakami własnościowymi kolegiów SJ oraz utwory muzyczne, rękopisy i dawną ikonografię przedstawiającą poznańskie kolegium.
Na marginesie tej relacji warto wspomnieć o roli współczesnych bibliotek (których przedstawiciele również uczestniczyli w seminarium) w dokumentowaniu źródeł pojezuickich. W Bibliotece UAM od lat jest prowadzony projekt, którego celem jest zarejestrowanie wszystkich zachowanych, ale obecnie rozproszonych druków pochodzących z poznańskiego kolegium. Wiele z nich znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali, z którą Oddział Zbiorów Specjalnych BUP intensywnie i owocnie współpracuje . Podobny projekt został niedawno zrealizowany w Bibliotece Narodowej Łotwy, dzięki finansowaniu z Państwowego Programu Badawczego (State Research Programme). W jego efekcie powstał katalog online i w wersji drukowanej, który obejmuje książki pochodzące z dawnego kolegium jezuickiego w Rydze, zarówno znajdujące się obecnie w Szwecji, jak i w innych krajach. W Bibliotece Muzeum Narodowego w Pradze niedawno zakończył się grant finansowany przez Ministerstwo Kultury Czech Wirtualna rekonstrukcja rozproszonych księgozbiorów czeskich (2018-2022), którego częścią jest badanie kolekcji pojezuickich. Księgozbiory Towarzystwa budzą zainteresowanie również w USA: prof. Kathleen M. Comerford z Georgia Southern University, we współpracy z bibliotekarzami, bada zawartość bibliotek jezuickich na podstawie zachowanych inwentarzy.
Zarówno podczas konferencji, jak i różnego rodzaju seminariów i warsztatów organizowanych w Polsce i zagranicą, zauważalne jest duże zainteresowanie informacjami przekazywanymi przez bibliotekarzy oraz wynikami prowadzonych przez nich badań. Należy pamiętać, że naukowcy związani z uczelnią, ale pozbawieni dostępu do bibliotecznych magazynów, nie mają możliwości dokonać uogólnień na taką skalę jak kustosz zbiorów specjalnych z wieloletnim stażem, przez którego ręce przeszły tysiące obiektów. Dlatego tak ważne jest podtrzymywanie tych relacji i wymiana wiedzy o charakterze teoretycznym i praktycznym, ponieważ to, co oczywiste dla jednych, dla drugich staje się fascynującym, nowym klockiem w budowanej aktualnie własnej układance.
Izabela Wiencek-Sielska, Gabinet Starych Druków