Mapa M.15548 po konserwacji.
Mapa M. 15548 przed konserwacją.
Podczas prac przygotowawczych do projektu katalogowania kolekcji dokumentów judaistycznych ze zbiorów BUW (link do artykułu o projekcie), a dokładnie wyboru publikacji do opracowania, została odnaleziona kolorowa mapa Palestyny autorstwa Awindora Mordechaja Malkowa wydana w Warszawie w 1899 r.
Mapa została przekazana do konserwacji w Oddziale Ochrony i Konserwacji Zbiorów zanim docelowo trafiła do Gabinetu Zbiorów Kartograficznych. Po jej konserwacji powstał opis bibliograficzny (widoczny pod linkiem) we współpracy z Oddziałem Opracowania Zbiorów.
To drugie wydanie mapy o tytule w języku hebrajskim: מפה דרך אמת, w transkrypcji LC jako: Mapah derekh emet co w tłumaczeniu oznacza Mapa drogi prawdy, razem z równoległym tytułem w języku rosyjskim: Mapa dereh èmes : t.e. Karta Palestiny i pravednoj dorogi vyhoda Izrailʹtân iz Egipta.
Zarówno tytuł, jak i tekst mapy jest w tych dwóch językach. Data wydania dokumentu została zapisana według kalendarza żydowskiego, czyli jest to rok 5659 razem z datą według zezwolenia cenzury: 1899.
Arkusz mapy ma wymiary 63 x 90 cm, a zawartość mapy znajduje się na powierzchni 54 x 79 cm.
Przedmiotem mapy jest wydarzenie biblijno-historyczne takie jak wyjście Izraelitów z Egiptu, Exodus i wędrówka do Palestyny, Ziemi Obiecanej. Mapa Palestyny obejmuje swym zasięgiem obszar od Bejrutu i odcinków źródłowych Tygrysu i Eufratu na północy po przylądek Ras Muhammad na południowym krańcu Półwyspu Synaj; od ujścia Kanału Sueskiego do Morza Śródziemnego na zachodzie po pustynne rejony Jordanii na wschodzie.
Mapa Palestyny charakteryzuje się gęstą siecią osadniczą. Miejscowości podzielone są na sześć klas wielkości, niektóre z sygnatur zawierają dodatkowe informacje. Sieć dróg reprezentują trzy kategorie oraz tytułowa trasa wyjścia Izraelitów z Egiptu (przedstawiona delikatną, słabo widoczną linią). Kolorami powierzchniowymi wydzielone są obszary zamieszkałe przez 12 plemion Izraela.
Mapa jest zorientowana w kierunku wschodnim – kierunki świata opisane są w obu językach i umieszczone przy ramkach. Na mapie wrysowana jest siatka kartograficzna z długością geograficzną mierzoną od południka Ferro.
Mapa narysowana jest w dwóch „przenikających” się w nieokreślonym miejscu skalach. Powoduje to dezorientację w percepcji mapy. Zaburzone są odległości, kierunki, powierzchnie oraz relacje między obiektami. Wywołuje to, prawdopodobnie, zamierzony przez autora efekt podkreślenia znaczenia danego obszaru kosztem sąsiednich i utrwalenie u odbiorcy takiego obrazu prezentowanej części świata.
Można też zauważyć na mapie błędy (przypadkowe lub celowe), np. u ujścia Kanału Sueskiego błędnie opisane jest miasto Aleksandria, które w rzeczywistości znajduje się w odległości 2°23’ długości geograficznej na zachód, tj. około 265 km; przebieg Kanału Sueskiego jest niezgodny z faktycznym (tu Kanał łączy się z Nilem) oraz błędne położenie Cypru i Rodos – niemal dotykające wybrzeży Palestyny.
Edytorsko mapa prezentuje się okazale. Duży format, ozdobna podwójna złocona ramka z umieszczonymi wewnątrz tekstami biblijnymi na błękitnym tle, wyraziste kolory liniowe i powierzchniowe, rzeźba terenu przedstawiona stylizowanym kreskowaniem oraz bogata treść nadają jej niepowtarzalnego charakteru.
Omawiany obiekt pochodzi z dużego zbioru dokumentów hebrajskich, pozyskanych w 2019 r. z Wydziału Orientalistyki UW. Przez długie lata zbiór był przechowywany w niewłaściwych warunkach (zawilgocona piwnica), co skutkowało sporym porostem mikroorganizmów. W ramach działań OKZ BUW zlecono pobranie 3 próbek z wytypowanych obiektów w zbiorze. Po otrzymaniu wyników, skierowano zbiór do dezynfekcji tlenkiem etylenu. Następnie ponownie pobrano próbki (z tych samych miejsc). Niestety, okazało się, że wyniki nie są zadowalające, toteż proces dezynfekcji powtórzono i dopiero po nim obiekty wprowadzono do przestrzeni BUW. Do konserwacji w OKZ mapa Palestyny trafiła już z Gabinetu Kartografii.
W pierwszej kolejności wykonano dokumentację fotograficzną mapy w ORZE, a następnie zmierzono jej pH. Odczyn papieru był bardzo niski (ok. 4,5 pH). Mapę oczyszczono mechanicznie, sprawdzono trwałość kolorowego druku na działanie wilgoci, a następnie wykąpano ją w wodzie, kilkukrotnie wymienianej. Następnym krokiem powinno być odkwaszenie dokumentu. Jednak ze względu na bogatą kolorystycznie szatę graficzną oraz złocenia, jakie mapa posiada, nie zdecydowano się na standardową kąpiel obiektu w roztworze odkwaszającym. Środek odkwaszający wprowadzono do papieru w trakcie zaklejania mapy od odwrocia klejem konserwatorskim. Dzięki temu pH obiektu wzrosło do bezpiecznego poziomu ok. 7,5 pH. Kolejnym etapem konserwacji było podklejenie przedarć oraz uzupełnienie ubytków. Z racji tego, iż papier mapy był niestabilny – kruchy i stosunkowo cienki, postanowiono wzmocnić go wykonując tzw. dublaż – mapę naklejono odwrociem na bibułkę japońską, a następnie wyprasowano ją w prasie. Do bezpiecznego przechowywania mapy wykonano ochronną obwolutę z bezkwasowego papieru Carta Guardia. W takim stanie została zwrócona do Gabinetu Zbiorów Kartograficznych BUW.
Pod względem konserwatorskim, mapa była dość ciekawym wyzwaniem. Papierowe podłoże posiadało zniszczenia typowe dla dokumentów wytwarzanych od połowy XIX w. Wówczas to do produkcji papieru zaczęto stosować szkodliwe materiały (ścier drzewny, kleje żywiczne), które przy udziale zanieczyszczeń atmosferycznych (tlenki azotu i siarki) po latach przyczyniły się do znacznej degradacji papieru. Główną cechą, na podstawie której można niemal natychmiast rozpoznać papier z tamtej epoki, jest jego charakterystyczna zmieniona barwa. Szczęśliwie, jeśli jest to tylko lekkie zażółcenie. W ekstremalnych sytuacjach, taki papier potrafi przybrać kolor brązowy. Drugim typowym zniszczeniem jest jego kruchość. Najgorsze przypadki takich dokumentów potrafią się wręcz rozpadać w dłoniach. O takim właśnie papierze, dziś mówimy ‘kwaśny papier”, czyli taki, którego pH mieści się w granicach 5,0- 6,0. Oczywiście im niższa wartość, tym w gorszej kondycji jest obiekt i tym szybciej należy się nim zająć. W przypadku mapy Palestyny mieliśmy do czynienia właśnie z typowym XIX-wiecznym kwaśnym papierem maszynowym – kruchym i całościowo zżółkniętym, wymagającym niezwłocznego działania konserwatorskiego.
Dzięki pracy wykonanej w Oddziale Ochrony i Konserwacji Zbiorów BUW, możemy mieć nadzieję, że mapa przetrwa bezpiecznie kolejne dziesięciolecia.
Autorki notatki:
Ilona Sitarczyk, Oddział Opracowania Zbiorów
Aleksandra Prokop, Oddział Ochrony i Konserwacji Zbiorów
Anna Kuklińska, Gabinet Zbiorów Kartograficznych