„Szkołę rycerską na młódź szlachecką postanowić pragniemy” – projekty siedziby Szkoły Rycerskiej w Warszawie z 1772 r. ze zbiorów Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej

Zaledwie kilka dni temu w podstawowych i średnich szkołach rozpoczął się nowy rok szkolny, zaś na uczelniach wyższych – w tym i na naszym Uniwersytecie – nauka rozpocznie się niebawem. W związku z tym chcieliśmy przybliżyć Państwu mało znany epizod z dziejów  poprzedniczki naszej Alma Mater czyli Akademii Szlacheckiego Korpusu Kadetów, z którym związane są trzy rysunki przechowywane w zbiorach Gabinetu Rycin BUW, będące najpewniej projektem nowej siedziby tej właśnie uczelni[1].

Gdy w 1764 roku Stanisław August obejmował tron Rzeczpospolitej, była ona – w porównaniu do państw Europy zachodniej – krajem gospodarczo zacofanym, z nieefektywnymi instytucjami państwowymi, słabą armią i niewydolną infrastrukturą. Jej największe miasta, ze stolicą na czele, były zaniedbane, pozbawione nowoczesnych gmachów mieszczących instytucje niezbędne w nowoczesnym państwie. W Warszawie liczącej wówczas jedynie około 30000 mieszkańców nie było uniwersytetu, uczelni artystycznej, wojskowej, Akademii Nauk i muzeum, a jedyny teatr pochodził z jeszcze czasów saskich.

Kwestia utworzenia w stolicy wyższych uczelni była dla ówczesnych elit zupełnie oczywista i przywoływano ją już podczas obrad sejmu koronacyjnego. Postulat powołania szkoły wojskowej w kraju zamieszczano w pactach conventach już od elekcji Walezjusza, jednakże żaden z kolejnych monarchów nie spełnił tego dezyderatu. 13 września 1764 r. do utworzenie takiej instytucji zobowiązał się również Stanisław August[2], a 15 marca następnego roku z jego  inicjatywy i za jego pieniądze powołano Akademię Szlacheckiego Korpusu Kadetów, której siedzibę ulokowano w Pałacu Kazimierzowskim[3].

Król od początku zdawał sobie sprawę z tego, że pałac ten może być tylko lokalizacją tymczasową[4]. W konstytucji z 1766 r. regulującej sprawy finansowe szkoły, Poniatowski określił sposób finansowania przyszłej siedziby: na kupienie placu i wymurowanie na nim budynków do takowej szkoły rycerskiej potrzebnych […] sumę trzechkroć sto tysięcy złotych polskich corocznie […] przez lat dziesięć […] naznaczamy[5]. Przyjąć zatem możemy, że już wtedy monarcha planował wzniesienie nowoczesnego i przystosowanego do potrzeb wojskowej szkoły budynku.

Mimo, iż szkoła zaczęła działalność w już 1765 r., to przez pierwsze lata pracowano nad kwestiami organizacyjnymi i programowym, a także finansowymi, które – wraz z problemami lokalowymi – uniemożliwiały osiągnięcie zakładanej liczby 200 kadetów. Wydaje się, że ostateczna struktura organizacyjna ustaliła się około 1771 r.

W następnym roku do Warszawy zawitał porucznik Augustyn Kossakowski[6] – architekt, powracający właśnie z Paryża, gdzie najprawdopodobniej doskonalił zawodowe umiejętności. Z okazji tej skorzystał Stanisław August zlecając mu przygotowanie projektu szkoły wojskowej.

Architekt przedstawił monarsze zespół sześciu rysunków projektowych, z których trzy zaginęły niestety podczas ostatniej wojny[7]. Pozostałe, przechowywane do dziś w Gabinecie Rycin, rysunki w 1951 r. Stanisław Lorenz powiązał hipotetycznie z warszawskim Korpusem Kadetów, a atrybucję tę podtrzymał Zbigniew Bobrowski wskazując na zbieżność wymiarów planowanego zespołu i terenów pałacu Kazimierzowskiego oraz lokalizację inwestycji w pobliżu rzeki[8]. Za taką identyfikacją przemawiać może również wyrażony w objaśnieniach pomieszczeń gmachu głównego zarys struktury władz szkoły, gdzie wymieniono stanowiska: Governeur, sous Governeur, Directeur oraz Conseill, którym odpowiadać mogłyby funkcje Komendanta, Wicekomendanta, Dyrektora Generalnego Nauk oraz instytucja Rady Korpusu[9]. 

Wykształcony najpewniej w Wilnie Kossakowski był architektem o barokowej jeszcze formacji i zaproponowane przez niego rozwiązanie, inspirowane słynną paryską Ecole militaire, mogło spodobać się Poniatowskiemu, ceniącemu francuską redakcję późnobarokowej architektury[10]. Niewykluczone także, iż to sam monarcha podpowiedział Kossakowskiemu paryski pierwowzór, którego imponujący projekt autorstwa Jacquesa-Ange’a Gabriela mógł być mu znany jeszcze z czasów młodzieńczego pobytu Poniatowskiego w Paryżu w latach 1752-1754. 

Rysunki, które prezentujemy Państwu jako obiekt miesiąca pochodzą z kolekcji Stanisława Augusta. Dwa z nich większego formatu[11], naklejono na sklejone arkusze papieru i ujęto w tzw. montaż królewski czyli zostały obwiedzione jasnozieloną akwarelową obwódką i naklejoną dookoła rytowaną, ozdobną ramką z rozetkami na narożach i łączeniach. 

Trzeci – zachowany niestety tylko fragmentarycznie – montażu takiego jest pozbawiony[12]. Wykonane piórem, pędzlem, tuszem i akwarelą rysunki identyfikują inskrypcje: Plan du Rez de Chausse d’un Ecole Militaire (Inw.zb.d. 9152), Plan du Premiere Etage  d’un Ecole Militaire (Inw.zb.d. 9153),  Elevation de la Premiere Cour (Inw.zb.d. 8529), zaś ich autora wskazuje sygnatura widoczna na obu planach: Composée par Kossakowski. Projekty uzupełnione są o objaśnienia pomieszczeń oraz podziałki podane w sążniach (Toises) i stopach (Pied).

Warszawską szkołę Kossakowski zaplanował jako niemal kwadratowy, mierzący ok. 110 x 110 sążni[13] symetryczny kompleks piętrowych budynków z podcieniami założonych wokół sześciu dziedzińców. Dwa z nich – większy (Premier cour ) i mniejszy (Second cour) wyznaczały oś założenia, na zamknięciu której usytuowano główny budynek szkolny mieszczący w przyziemiu okazały westybul i klatkę schodową ujęte apartamentami Dyrektora szkoły oraz Wicekomendanta, a także z Salą Rady i pięcioizbowymi apartamentami Komendanta i jego żony na pierwszym piętrze. W prostopadłych do głównego gmachu oficynach bocznych ulokowano po trzy sale wykładowe na parterze oraz na piętrze po jednej sypialni dla 42 kadetów i po trzy pokoje profesorskie. Przylegające do obu oficyn skrzydła mieściły dwukondygnacyjną kaplicę po lewej stronie oraz po prawej jadalnię w przyziemiu i sypialnię dla 74 kadetów na piętrze.

Oba skrzydła poprzedzały dwa mniejsze, gospodarcze dziedzińce otoczone oficynami przeznaczonymi na wszelkie niezbędne dla funkcjonowania tak dużej instytucji pomocnicze urządzenia i warsztaty. Toteż w budynkach przylegających do dziedzińców po prawej stronie usytuowano w przyziemiu kuchnię, piekarnię, spiżarnię, pracownie kowala i kołodzieja oraz pralnię zaś na piętrze biura, mieszkania profesorskie, prochmistrza, fechmistrza(?), skarbnika i archiwisty. 

W bardziej reprezentacyjnym skrzydle przylegającym do ulicy w przyziemiu przewidziano ulokowano dowódcę straży, krawca, powroźnika i zbrojmistrza, a na wyższej kondygnacji mieszkanie pod-majora(?), apartament majora i jego żony oraz szkolne archiwum.

Nieco odmienne przeznaczenie miały oficyny usytuowane wokół dziedzińców gospodarczych po lewej stronie założenia, albowiem znaczną część przyziemia zajmowały tam tam stajnie, wozownie, maneż i mieszkania dla stajennych oraz kuchnia działająca na potrzeby dwóch szpitali usytuowanych na piętrze i izby dla rekonwalescentów. Parter przyulicznego skrzydła przeznaczono na wozownie obok których znalazło się mieszkanie dla masztalerza (nauczyciela jazdy konnej?), dowódcy straży oraz obszerna apteka. Wyżej natomiast przewidziano apartamenty lekarza, chirurga, aptekarza oraz drugiego majora. Użytkowego obrazu założenia dopełniają niewielkie budynki kordegard po obu stronach bramy wjazdowej oraz dwa kwaterowe ogrody z fontanną na skrzyżowaniu alej obsadzonych drzewami, flankujące zespół centralnych budynków szkoły.

Jakkolwiek rysunki ukazujące główną elewację szkoły zaginęły, to na podstawie zachowanego częściowo przekroju przez dziedzinie przedni (Premier cour) możemy przypuszczać, że zgodnie z wojskowym przeznaczeniem kompleksu architekt postawił na surowość stylu i oszczędność dekoracji.

Elewacje przyziemia wszystkich budynków, a także łączących je galerii arkadowych pokryto pasowym boniowaniem. Wyższe kondygnacje zaś miały być gładko tynkowane z wyjątkiem naroży opracowanych kamiennymi ciosami. Stosunkowo bogatą dekoracje otrzymały sześcioosiowe elewacje frontowe kaplicy i odpowiadającemu jej skrzydle mieszczącemu kadecką jadalnię oraz centralna partia budynku głównego. W przypadku kaplicy – co widać na załączonym zdjęciu – środkowe cztery osie zaakcentowano czterokolumnowym pseudoportykiem w wielkim porządku toskańskim oraz spłaszczoną kopułą(?) z belwederem w zwieńczeniu, zaś osie skrajne ujęto podobnymi pilastrami. Elewację wieńczyło belkowanie z balustradową attyką i dwiema alegorycznymi grupami rzeźbiarskimi. Podobny schemat kompozycyjny przyjęto zapewne w zakomponowaniu centralnej, sześcioosiowej partii budynku głównego, przed którym stanąć miał dodatkowo pomnik króla. 

Zaprezentowany wyżej – z konieczności w znacznym skrócie – opis planowanych zabudowań Szkoły Rycerskiej, przedstawia samowystarczalną pod względem funkcjonalnym nowoczesną instytucję edukacyjną o specyficznym,  militarno-humanistycznym profilu. Szkoła przewidziana była dla 174 kadetów, a zatem nieco mniej niż to przyjęto w schemacie organizacyjnym Korpusu. Rozbieżność tę może tłumaczyć próbą dostosowania projektu do realnych możliwości budżetowych szkoły, do której w najlepszym 1768 r. uczęszczało 176 kadetów, a w następnych latach ich liczba spadała i nie przekraczała 84 słuchaczy[14]. Ograniczenie liczby łóżek dla kadetów wynikać może także z włączenia do programu użytkowego szkoły szpitala, a co za tym idzie znalezienia odpowiednich przestrzeni dla chorych, ozdrowieńców, powierzchni dla apteki, specjalnej kuchni działającej wyłącznie na potrzeby szpitala, a także mieszkań dla personelu medycznego. Na omawianym projekcie Kossakowskiego szpital dla kadetów usytuowany został na piętrze północnej oficyny w bezpośrednim sąsiedztwie kaplicy. Pod nim zaplanowano wspomnianą kuchnię. Biorąc pod uwagę liczbę kadetów izba chorych była dość obszerna (22 łóżka). Jednakże, jako potencjalnych pacjentów uwzględniono tu zapewne cywilnych wykładowców  mieszkających na terenie szkoły oraz personel pomocniczy. Co ciekawe w kompleksie szkoły, w tej samej oficynie lecz przy dziedzińcu bliższym ulicy ulokowano bliźniaczej wielkości szpital dla mieszczan (Infirmerie pour les Bourgeois). 

Zaplanowany w budynku frontowym przejazd na dziedziniec dawał bezpośredni i łatwy dostęp do szpitala pacjentom z miasta. Z tego samego przejazdu dostępna była również dla cywilów apteka zajmująca trzy obszerne izby w budynku przyulicznym. Takie usytuowanie apteki oraz szpitala „miejskiego” w bezpośredniej bliskości wojskowego pozwalało z pewnością efektywniejsze wykorzystanie personelu medycznego przyczyniając się przy tym do finansowych oszczędności.

Można się tutaj zastanawiać czy usytuowanie mieszkań (a zapewne i pracowni) powroźnika i krawca w oficynie frontowej usytuowanej po drugiej stronie bramy wjazdowej nie pozwalało na korzystanie z ich usług klienteli miejskiej, co nie tylko pozwalałoby lepiej wykorzystywać czas rzemieślników ale także generowałoby im dodatkowe przychody.

Niestety w 1772 r. projekt Kossakowskiego nie miał już żadnych szans na realizację, gdyż począwszy do 1769 r. liczba kadetów ulegała sukcesywnemu zmniejszaniu, a finansowana przez Stanisława Augusta, Fryderyka Augusta Moszyńskiego i Skarb koronny uczelnia pogrążona była w nieustających kłopotach finansowych[15].

Przemysław Wątroba (Gabinet Rycin BUW)

 

Bibliografia:

Bobrowski 1961 – Zbigniew Bobrowski, Budynki użyteczności publicznej w Polsce wieku Oświecenia, Warszawa 1961 (BUW Magazyn S.6699 [3])

Cwer 2011 – Andrzej Cwer, Edukacja młodzieży w Szkole Rycerskiej Stanisława Augusta Poniatowskiego 1764-1794, Siedlce 2011 (BUW WD LF4208.W37 C84 2011)

Drema 1980 – Vladas Drėma. Architekto Augustino Kosakausko kūryba, Lietuvos TSR architekturos klausimai, t. 6, z. 2, 1980, s. 56-87.

Jaroszewski 1991 – Tadeusz S. Jaroszewski, Architektura Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1991 (BUW Magazyn 682059) 

Lorentz 1951 – Stanisław Lorentz, Architektura Wieku Oświecenia w świetle przemian w życiu gospodarczym i umysłowym. Biuletyn Historii Sztuki, r. 13, 1951, nr 4, s. 32 (wersja cyfrowa publikacji) 

Mrozowska 1961 – Kamilla Mrozowska, Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego (1765-1794). Wrocław, Warszawa, Kraków 1961 (BUW WD LF4208.W37 M76 1961)

Sawicka, Sulerzyska 1960 – Stanisława Sawicka, Teresa Sulerzyska, Straty w rysunkach z Gabinetu Rycin 1939-1945, Warszawa 1960 (BUW Magazyn S.13332 [3])

 Sawicka, Sulerzyska 1967 – Stanisława Sawicka, Teresa Sulerzyska, Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 1 Varsaviana, Warszawa 1967 (BUW WD NA2706.P6 B53 1967 t.1)

Volumina legum 1860 – Volumina Legum Volumina Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. Pijarów, T. VII, Petersburg 1860 (Księgozbiór podręczny Gabinetu Rękopisów BUW: Rps.VI.B.30. [7-8])

 

[1] A. Kossakowski, Projekt szkoły wojskowej w Warszawie. Rzut przyziemia; pióro, pędzel, tusz akwarela, papier żeberkowy, 921 x 601 mm, Inw.zb.d. 9152 (d. Zb. Król. P. 186 nr 204); A. Kossakowski, Projekt szkoły wojskowej w Warszawie. Rzut pierwszego piętra; pióro, pędzel, tusz akwarela, papier żeberkowy, 755 x 603 mm, Inw.zb.d. 9153 (d. Zb. Król. P. 186 nr 205); A. Kossakowski, Projekt szkoły wojskowej w Warszawie. Elewacja skrzydła północnego od strony dziedzińca; pióro, pędzel, tusz akwarela, papier żeberkowy, 188 x 87 mm, Inw.zb.d. 8529 (d. Zb. Król. P. 186 nr 205a).

[2] Volumina Legum 1860, s. 101. Z nadmiaru prac nad innymi uchwałami przyjęcie ustawy o szkoły rycerskiej przełożono na sejm następny. Volumina Legum 1860, s. 168. W 1768 r. uchwalono utworzenie w Warszawie Akademii Lekarskiej, w której prócz medycyny nauczać miano także wszystkich fizycznych umiejętności, które do ulepszenia rolnictwa, y wszelkich przemysłów ekonomicznych służyć mogą. Volumina Legum 1860, s. 304.

[3] 23 listopada 1765 r. Poniatowski nabył należącą do pałacu posiadłość za kwotę  1200000 florenów. Mrozowska, 1961, s 26, przyp. 19. Jaroszewski 1991, s. 27. Natomiast pałac zakupił dopiero 23 stycznia 1766 r. od Stanisława Łuby, który odkupił go rok wcześniej od Augusta Sułkowskiego. Jaroszewski 1991, s. 27.

[4] Volumina Legum 1860, s. 205.

[5] Volumina Legum 1860, s. 204 [za:] Mrozowska 1961, s. 44.

[6] Augustyn Kossakowski (1737-1803), architekt wojskowy, inżynier wykształcony prawdopodobnie w Wilnie i w Paryżu gdzie przebywał w latach 1771-1772. Awans na porucznika uzyskał w 28 czerwca 1771 od Mikołaja Kazimierza Ogińskiego. Drema 1980, s. 56-57.

[7] Sawicka, Sulerzyska 1967, s. 179-180, kat. 911-913; Sawicka, Sulerzyska 1960, s. 58.

[8] Trzy rysunki sygnowane Composee par Kossakowski z Augustynem Kosakowskim trafnie powiązał Vladas Drema. Lorentz 1951, s. 32; Bobrowski 1961, s. 83; Drema 1980, s. 57.

[9] Cwer 2011, s. 45-49.

[10]Paryska Ecole militaire wybudowana została wg projektu cenionego przez Stanisława Augusta , Jacquesa Ange’a Gabriela w latach 1751-1787. W 1772 r., kiedy Kossakowski opuszczał Paryż, korpus główny Szkoły z dziedzińcem Ludwika XV był już niemal ukończony.

[11] A. Kossakowski, Projekt szkoły wojskowej (w Warszawie ?). Rzut przyziemia; 921 x 601 mm, Inw.zb.d. 9152; A. Kossakowski, Projekt szkoły wojskowej (w Warszawie ?). Rzut pierwszego piętra; 755 x 603 mm, Inw.zb.d. 9153.

[12] Być może jest to skutkiem zniszczeń jakich rysunek doznała czasie wojny oraz późniejszych zabiegów konserwatorskich.

[13] Bobrowski oszacował wymiary zespołu na 214 x 224 m . Bobrowski 1961, s. 83. Jednak w zależności od tego czy Kossakowki posłużył się sążniami polskimi lub francuskimi możliwe są również nieco inne wyliczenia.

[14] Cwer 2011, s. 50.

[15] Powiększona przez Sejm w 1773 r. dotacja dla Korpusu Kadetów, nie tylko nie pozwalała na jakiekolwiek  inwestycje ale także nie umożliwiła przywrócenia stanu Kadetów sprzed 1769 r. Mrozowska 1961, s. 32-34.