U ksieni Bernardy na imieninach

W 1789 roku kapelmistrz kierujący zespołem muzycznym w klasztorze cysterek w Trzebnicy zastanawiał się nad imieninowym podarunkiem dla przełożonej klasztoru ksieni Bernardy (łac. Bernarda Abbatissa Ducalis Monasterii Trebnicensis). Imieniny zakonnicy przypadały 20 sierpnia; Kościół katolicki wspomina tego dnia cystersa, św. Bernarda opata. Jest to jeden z najważniejszych dni liturgicznych w klasztorach cystersów i żeńskiej rodziny zakonu. W XVIII wieku liturgia tego dnia sprawowana była w sposób bardzo uroczysty, towarzyszył jej nie tylko chorał gregoriański, ale również wokalno-instrumentalna muzyka wykonywana przez chór i instrumentalistów. Być może z tego właśnie powodu kapelmistrz zespołu postanowił własnoręcznie skopiować i ofiarować ksieni Bernardzie rękopis muzyczny z opracowaniem części stałych mszy świętej (łac. ordinarium missae). Missa Sancti Bernardi (msza na dzień św. Bernarda) przeznaczona jest na chór i duży, świąteczny zestaw instrumentów: dwoje skrzypiec, wiolę altową, dwa oboje, dwie trąbki clarino, dwa rogi oraz organy. Dedykacja dla solenizantki znajduje się w centralnej części karty tytułowej, jej imię zapisano zielonym atramentem. Znakomita i wielebna ksieni Bernarda określona została w dedykacji jako najczcigodniejsza patronka, opiekunka (łac. Patrona Colendissima). Ofiarodawca rękopisu – kapelmistrz muzycznego chóru trzebnickiego Gedeon Riedel – podpisał się w prawym dolnym rogu rękopisu, w lewym zaś zapisał datę 20 sierpnia 1789 roku. W tym czasie klasztorem kierowała Bernarda Paczyńska z Tenczyna (pisała się również Bernarda Paczynsky von Tenczin), pochodząca z hrabiowskiej gałęzi rodziny Paczyńskich. Do klasztoru cysterek w Trzebnicy wstąpiła w 1730 roku, a od 1747 do śmierci 2 listopada 1789 roku kierowała klasztorem (zob. Abbatissa Ducalis Monasterii).

Zapamiętano ją jako mecenaskę kultury, to ona dokończyła przebudowę wnętrz świątyni w późnobarokowym stylu, rozpoczętą przez poprzednią ksienię Małgorzatę Wostrowską. Bernarda Paczyńska kupowała książki do klasztornej biblioteki, a także zatrudniała świeckich muzyków do klasztornego zespołu. Miała piękny głos, śpiewała sopranem; wcześniej pełniła w klasztorze funkcję kantorki – osoby odpowiedzialnej za śpiew liturgiczny. Chyba lubiła muzykować – służące, które zatrudniała w swoich osobistych pokojach były również wokalistkami i śpiewały w klasztornym chórze.

Imieniny przełożonych były obchodzone w klasztorach cysterskich w sposób bardzo uroczysty. Celebrowano je w związku ze wspomnieniem liturgicznym patrona. Dzień ten rozpoczynała uroczysta msza święta z muzyką wokalno-instrumentalną. Muzyka – jej wykonanie bądź zapis – były częstym podarunkiem dla solenizanta; Bernardzie Paczyńskiej ofiarowano kilka rękopisów muzycznych z okazji jej imienin (w Gabinecie Zbiorów Muzycznych zachowały się rękopisy ofiarowane jej w roku 1767, 1775, 1777 oraz 1789). Po liturgii imieniny przełożonego klasztoru świętowano dalej w mniej formalnych okolicznościach, a muzyka była nieodzowna podczas przyjęcia gości przy stole. Z okazji imienin przygotowywano przedstawienia teatralne z muzyką lub wykonywano okolicznościowe kantaty. Jednym z nielicznych śladów tych hucznych uroczystości jest Missa S. Bernardi, imieninowy podarunek klasztornego kapelmistrza.

Kolekcja rękopisów z klasztoru cysterek w Trzebnicy została opisana w bazie RISM (https://opac.rism.info); rękopis o sygnaturze RM 4923, dedykowany ksieni Bernardzie opisano pod numerem 300511497.

Ewa Hauptman-Fischer (Gabinet Zbiorów Muzycznych)