Uroki rzymskich „salonów” – Erasmus+ w Bibliotece Casanatense

11-16 grudnia 2017 r. w ramach programu Erasmus + miałam okazję przebywać w jednej z najstarszych rzymskich bibliotek – Bibliotece Casanatense. Udało mi się również odwiedzić Bibliotekę Angelicę (ufundowaną w XVII w.) oraz Vallicellianę (z XVI w.)

Biblioteca Casanatense powstała na przełomie XVII i XVIII w. jako jedna z pierwszych bibliotek publicznych. Jej fundatorem był kardynał Girolamo Casanate, którego zbiory (ok. 25 000 woluminów) stały się kamieniem węgielnym obecnej kolekcji. Biblioteką, z polecenia kardynała, zarządzał zakon dominikanów, a jej siedziba do dziś znajduje się w obrębie murów bazyliki Santa Maria sopra Minerva. Zbiory nadal zachowują głównie tematykę kościelną, duża ich część dotyczy również Rzymu. Po roku 1872 i upadku Państwa Kościelnego Biblioteka przeszła na własność nowo powstałego Królestwa Włoch. Zanim się to jednak stało, dominikanie zdążyli przeprowadzić dokładny spis inkunabułów, natomiast drukowany katalog księgozbioru historycznego sporządził i wydał w XVIII w. ówczesny dyrektor biblioteki, bibliofil i astronom Giovanni Battista Audifredi. Wszystkie katalogi zbiorów, zarówno drukowane, jak i rękopiśmienne dostępne są dla czytelników w holu katalogowym biblioteki.

Największe wrażenie na odwiedzających robi sala w stanie niezmienionym od XVII w. nazywana przez Włochów Salone Monumentale (zdj.2-3), która za czasów kardynała Casanate pełniła rolę pierwszej biblioteki. W „salonie” mieści się zbiór ok. 60 000 woluminów wydanych w okresie od XV do XVIII wieku (łącznie Biblioteka przechowuje ok. 120 000 starych druków, w tym ponad 2000 inkunabułów). Bibliotekarzy może zaskakiwać fakt, że Salone Monumentale, służący również za magazyn, nie jest klimatyzowany, a książki pozostające od 300 lat na tych samych półkach trwają w niezmiennie dobrej kondycji zarówno zimą, gdy w ogromnym pomieszczeniu panuje ziąb, jak i latem, w 40-stopniowych upałach. Aranżacja sali pozostała zgodna z koncepcją założyciela – sufit odmalowano na kolor biały, by odbijał światło dzienne wpadające do biblioteki przez umieszczone pod dachem okna.

Salone Monumentalne pełni również funkcję przestrzeni wystawienniczej biblioteki – w gablotach z epoki, które swego czasu służyły czytelnikom jako pulpity, kilka razy do roku organizowane są wystawy (wstęp bezpłatny), podczas których eksponuje się około 100-150 oryginalnych obiektów, głównie starych druków i rękopisów (mój pobyt zbiegł się w czasie z wystawą dotyczącą reformacji). Liczne z książek przechowywanych w Bibliotece Casanatense posiadają ślady cenzury oraz oznaczenia obecności w indeksie ksiąg zakazanych (kardynał Casanate pełnił również funkcję inkwizytora). Ciekawym sposobem cenzurowania książek było kreślenie na ich grzbietach lub wyklejkach jednego, dwóch lub trzech krzyżyków w zależności od „zagrożenia”, jakie stwarzało dane dzieło.

W księgozbiorze Biblioteki Casanatense znajdziemy również akcenty polskie. W osobnej salce przechowywana jest XIX-wieczna, licząca ponad dwa tysiące woluminów kolekcja Artura Wołyńskiego, historyka emigracyjnego i duchownego katolickiego. Biblioteka Wołyńskiego składała się głównie z dzieł najbardziej znanych poetów, filozofów i historyków polskich, w tym również ze starych druków. Dowodem na dużą liczebność dzieł związanych z naszym krajem w Bibliotece Casanatense jest Katalog poloników w Biblioteca Casanatense, wydany przez Bibliotekę Narodową w 2016 r. w serii Polonika XVI-XVIII wieku w bibliotekach rzymskich, opisujący 1147 pozycji bibliograficznych  (BUW Wolny Dostęp Z933.R616 B53 2016).

Oprócz dłuższej wizyty w bibliotece Casanatense miałam również możliwość odwiedzić dwie inne książnice o historycznych rodowodach – Bibliotekę Angelicę i Vallicellianę.

Pierwsza z nich, tak jak Casanatense, powstała na początku XVII w. i znajduje się przy placu św. Augustyna, gdzie od 1420 r. swoją siedzibę mają rzymscy augustianie. Jak nietrudno się domyślić, biblioteka przechowuje zbiory należące pierwotnie do tego zakonu. Obok mediolańskiej Ambrosiany i oksfordzkiej Bodeniany jest to jedna z pierwszych bibliotek publicznych w Europie. Została ufundowana w roku 1604 przez kardynała Angelo Roccę, pisarza i bibliofila, kierującego Drukarnią Watykańską za pontyfikatu Sykstusa V. Pod koniec XVI w. kardynał powierzył całą swoją kolekcję (ok. 20 000 woluminów) rzymskim augustianom. Biblioteka Angelica również posiada spektakularny salon, gdzie na drewnianych półkach znajduje się około 40 000 woluminów wydanych od XV do XVIII w. Łącznie kolekcja starych druków tej książnicy liczy ponad 100 000 woluminów, w tym 1100 inkunabułów. Do swoich najcenniejszych skarbów Angelica zalicza między innymi jeden z trzech zachowanych we Włoszech egzemplarzy De Oratore Cycerona wydany w 1465 roku w Subiaco. Jest to pierwsza książka drukowana w Italii przy pomocy ruchomych czcionek. Podobnie jak w przypadku dwóch pozostałych bibliotek, pod koniec wieku XIX, zbiory Angeliki przeszły na własność państwa włoskiego.

Najstarszą z wizytowanych przeze mnie bibliotek jest Biblioteka Vallicelliana. Została założona w XVI w. przez świętego Filipa Neriego, który był też fundatorem rzymskiego zakonu filipinów (inaczej oratorianie) przy kościele Chiesa Nuova. Zakon ten darzył książki szczególną uwagą – ich reguła zakładała, że każdemu posiłkowi miała towarzyszyć lektura i omawianie tekstu religijnego.  Pierwsze dokumenty dotyczące zasobności biblioteki pochodzą już z 1581 r. – wtedy liczyła ona 1700 druków i 300 rękopisów (dziś jest to łącznie ok. 130 000 woluminów starych druków, inkunabułów i rękopisów). W Grande Salone biblioteki, który powstał na podstawie projektu Francesco Borrominiego, przechowywana jest większa część kolekcji starych druków – 40 000 woluminów. Największą czcią otacza się zachowaną do dziś część prywatnej biblioteki św. Filipa Neriego (372 woluminy), która wraz z kolekcją Portugalczyka Aquilesa Estaco stworzyła podwaliny pod późniejszy księgozbiór Vallicelliany.

Wszystkie trzy biblioteki, pozostające bibliotekami państwowymi i publicznymi, prowadzą wypożyczenia książki współczesnej. Ich czytelnie otwarte są dla każdego, kto posiada kartę biblioteczną (nie tylko dla osób korzystających ze zbiorów danej biblioteki, choć ci mają pierwszeństwo). Od sierpnia 2017 r. w całej Italii weszło też w życie nowe prawo, zezwalające na bezpłatne wykonywanie dowolnej ilości fotografii ze zbiorów państwowych (z uwzględnieniem oczywiście praw autorskich), bez obowiązku pytania o zgodę czy wypełniania formularzy. Bibliotekarz może zabronić fotografowania jedynie w sytuacji, gdy obiekt jest w bardzo złym stanie zachowania.

Wszystkie trzy biblioteki katalogują rękopisy do bazy Manus, druki XVI-wieczne do bazy Edit16, a pozostałe stare druki do centralnego katalogu ICCU oraz jednocześnie do lokalnej bazy Polo, gdzie można znaleźć dokładniejszy opis (zawierający również informacje dotyczące cech jednostkowych konkretnego egzemplarza).

Kolejny, po wizycie w Bibliotece Nazionale, wyjazd do Rzymu uważam za niezwykle udany i pełen niezapomnianych bibliotecznych wrażeń. Jestem szczególnie szczęśliwa, że oprócz Biblioteki Casanatense, która gościła mnie w ramach programu Erasmus+, dzięki uprzejmości mojej opiekunki, Sabriny Fiorenzi, miałam możliwość bliższego przyjrzenia się skarbom skrywanym przez Biblioteki Angelikę i Vallicellianę.

Tekst i zdjęcia: Martyna Osuch, Gabinet Starych Druków