W dniach 1-3 grudnia 2021 r. odbyła się w Gdańsku już piąta Pomorska Konferencja Open Science. Konferencja, organizowana od 2017 r. przez Politechnikę Gdańską, jest ważnym wydarzeniem dla środowiska bibliotekarzy akademickich zajmujących się zagadnieniami otwartej nauki. Wybór tegorocznego hasła zjazdu „Usługi Oparte na Współpracy” miał zwrócić naszą uwagę na rosnące znaczenie serwisów związanych z zarządzaniem i udostępnianiem danych badawczych. Celem konferencji było również powołanie krajowej Grupy Roboczej Data Steward Competence Centers PL (DSCC-PL), pod patronatem organizacji GO-FAIR i projektu MOST Danych. Grupa ma skupiać specjalistów z zakresu Data Management i Data Stewardship z różnych polskich jednostek naukowych. Zespół ds. wspierania nauki OUIS z uwagą będzie śledził tą inicjatywę.
Niewątpliwie data stewardzi stają się coraz bardziej potrzebni na uczelniach. Ich funkcją jest dbanie o jakość danych badawczych i metadanych, zarządzanie danymi, ich udostępnianie i przechowywanie nie tylko w czasie prowadzenia badań, ale także, a może przede wszystkim, po ich zakończeniu. Na problem definicji i roli data stewardów zwróciła ostatnio uwagę ONZ, która w tym celu powołała specjalną grupę roboczą, o czym można przeczytać na blogu Komisji Statystyki ONZ (Defining data stewardship, Shaida Badiee, Dominik Rozkrut).
Na V Pomorskiej Konferencji Open Science omówieniu roli zarządców danych, jak można by spróbować przetłumaczyć termin data steward, poświęcone było m. in. wystąpienie dr Marii Pawłowskiej (Visnea Sp. z o.o.) pt.: Data Steward – nowy zawód i przyszłość danych na polskich uczelniach. O naglącej konieczności utworzenia na uniwersytetach stanowisk data stewardów pisali już w 2018 r. eksperci Komisji Europejskiej w swoim raporcie Turning FAIR into reality. Final Report and Action Plan from the European Commission Expert Group on FAIR Data (DOI: 10.2777/1524, s. 13). Na każdym wydziale uczelni powinna być osoba wspierająca naukowców w zarządzaniu ich danymi badawczymi. Musi to być specjalista w danej dziedzinie, osadzony w swoim środowisku badawczym, znający specyfikę pracy i infrastrukturę laboratorium. Dr Maria Pawłowska zwróciła uwagę, że dbałość o dane badawcze nie może być wymuszona tylko wymaganiami grantodawców, ale powinna wynikać z oczekiwań samego środowiska naukowego. Odtwarzalność i weryfikowalność wyników badań możliwa jest tylko poprzez otwarte udostępnianie właściwie przygotowanych datasetów. Dbanie o jakość i szybkie udostępnianie danych badawczych powinna podnosić reputację naukowca. Ponadto dobre zaplanowanie pracy z danymi badawczymi ułatwia same badania i skraca ich czas. Jednak nie każdy badacz musi być profesjonalistą w zarządzaniu danymi, stąd potrzeba wsparcia ze strony specjalistów. Politechnika Gdańska posiada wśród swoich pracowników data stewarda. O swoich doświadczeniach na tym stanowisku opowiedział na konferencji Aleksander Mroziński w wystąpieniu zatytułowanym Analiza doświadczeń zebranych podczas pracy jako Data Steward na Politechnice Gdańskiej.
Otwierające konferencję wystąpienie dr Anety Pazik-Aybar (Narodowe Centrum Nauki) zatytułowane było Działalność NCN w zakresie Otwartej Nauki. Prelegentka przedstawiła politykę otwartości czołowej polskiej agencji rządowej finansującej działalność naukową w zakresie badań podstawowych. NCN ma dwa obszary priorytetowe w zakresie Otwartej Nauki: otwarty dostęp do danych badawczych i do publikacji, które powstały w wyniku badań finansowanych przez agencję. Polityka otwartego dostępu do publikacji została sformułowana przez Dyrektora NCN w 2020 r. Ponadto od października 2021 r. na stronie NCN dostępna jest instrukcja Polityka NCN dotycząca otwartego dostępu do publikacji. Jak zapowiedziała prelegentka Polityka zostanie zaktualizowana w 2022 r. o wątek danych badawczych, których udostępnianie wraz z tekstem publikacji, w uprzednio zaplanowany sposób (data management plan) jest obowiązkiem każdego grantobiorcy NCN-u. O silnym zaangażowaniu Narodowego Centrum Nauki w kwestie Open Science świadczy to, że bierze ono czynny udział w projekcie European Open Science Cloud (EOSC), priorytetowym dla Komisji Europejskiej, a jako członek EOSC Association NCN reprezentuje na tym forum Polskę. Ponadto przedstawiciele Centrum biorą udział w racach grupy roboczej Stowarzyszenia EOSC, której zadaniem będzie włączenie praktyk otwartościowych do ewaluacji pracy naukowej. To bardzo ważny wątek wdrażania Otwartej Nauki, którego dotychczasowe pomijanie w ocenie pracownika naukowego zniechęca badaczy do otwartego dzielenia się swoimi dokonaniami. Prelegentka przybliżyła uczestnikom konferencji ideę Europejskiej Chmury Otwartej Nauki (czyli EOSC). Nie będzie to nowa platforma dla otwartych danych i publikacji, a raczej multidyscyplinarne wirtualne środowisko do przechowywania i udostępniania obiektów cyfrowych zgodnych ze standardem FAIR (findable, accessible, interoperable and re-usable/ re-producible). EOSC zintegruje istniejące już infrastruktury i usługi, krajowe i ponadnarodowe, tworząc „system systemów”. Dane umieszczane w Chmurze będą otwarte na ile to możliwe i zamknięte, na ile to niezbędne, tak by możliwe było ponowne ich użycie w celach naukowych. Na razie jednak nawet te, już udostępnione w repozytoriach, dane nie są szczególnie wykorzystywane przez innych badaczy. Problemem jest ponadto stosowanie różnych standardów dla danych. Celem EOSC jest zatem wspieranie umiejętności w zakresie praktyk otwartościowych oraz standaryzacja usług i narzędzi do udostępniania wyników badań.
Ponieważ Konferencja była zorganizowana w ramach projektu „MOST DANYCH – Multidyscyplinarny Otwarty System Transferu Wiedzy – etap II: Open Research Data”, część wystąpień był ściśle związana z pracami w tym przedsięwzięciu. Prof. Grzegorz Lentka, metrolog z Politechniki Gdańskiej opowiedział o swoich doświadczeniach z pracy w zespole merytorycznym projektu. Udostępnianie danych budzi różne obawy naukowców: o to, że ktoś dane wykorzysta bez zacytowania, albo że staną się podstawą weryfikacji wyników badań. Profesor stwierdził, że może się tak stać, ale każde ponowne wykorzystanie, każde poprawienie wykrytych błędów, każde nowe badania oparte na ponownie wykorzystanych danych posuwa naukę do przodu. Udostępnianie swoich danych zwiększa widoczność naukowca, pozwala mu nawiązywać nowe kontakty, a także mobilizuje do zatroszczenia się o jakość danych, które obok publikacji stają się probierzem jakości pracy naukowej.
Kamila Kokot-Kanikuła opowiedziała o efektach pracy zespołu ds. polityk wydawniczych polskich czasopism naukowych (Z warsztatu zespołu ds. polityk wydawniczych polskich czasopism – efekty współpracy z redakcjami i wydawcami). Praca z redakcjami i wydawcami przy tworzeniu bazy polskich polityk wydawniczych nie była początkowo łatwa. Na szczęście udało się przełamać nieufność, wynikającą częściowo zapewne z braku wiedzy z zakresu Open Access (zwłaszcza licencji CC). Obecnie ponad 1400 polskich tytułów naukowych ma już opisaną w bazie swoją politykę wydawniczą oraz przypisaną punktację ministerialną. To ważne źródło wiedzy dla publikujących autorów. Wcześniej polscy naukowcy mieli do dyspozycji tylko brytyjską bazę Sherpa Romeo, w której reprezentacja polskich tytułów naukowych była nader skromna. Do sukcesów swojego zespołu Kamila Kokot-Kanikuła zaliczyła pomoc redakcjom w przejściu na licencje Creative Commons, w wielu wypadkach skrócenie embarga na otwarte publikowanie ukazujących się w danym czasopiśmie tekstów i zbudowanie mechanizmu automatycznej aktualizacji ministerialnej punktacji na podstawie komunikatów MEN. Ta ostatnia funkcjonalność jest niezwykle ważna z powodu (zbyt) często zmieniającej się ministerialnej punktacji czasopism naukowych (ostatnia zmiana nastąpiła 1 grudnia 2021 r., a więc tuż przed rozpoczęciem ewaluacji za lata 2017-2021).
Kolejnym ciekawym przedsięwzięciem bibliotekarzy z Politechniki Gdańskiej jest próba ustalania modeli (tradycyjne, hybrydowe, hybrydowe tranformacyjne czy otwarte) wszystkich czasopism ze wspomnianej powyżej listy ministerialnej. O pracach tego podzespołu, które jeszcze trwają, opowiedziała Żaneta Masłowska-Więtczak (Tradycyjny, hybrydowy czy otwarty? – działania podzespołu do spraw ustalania modeli czasopism w portalu Most Wiedzy). Celem było zbadanie, które z tych czasopism spełniają wymogi NCN w zakresie otwartego dostępu do publikacji (por. wspomniana wcześniej Instrukcja NCN). Praca zespołu polegała na wizycie na stronach www czasopism, poszukiwaniu tam informacji o modelu publikacyjnym i zweryfikowaniu czy w przypadku tytułów deklarujących otwartość, możliwy jest pełen dostęp do opublikowanych przez redakcję artykułów. Wyzwaniem, oprócz liczby tytułów (na liście ministerialnej widnieje ich ponad 32 tys.), były: brak informacji o zasadach polityki publikacyjnej lub sprzeczność między deklaracjami a realizacją samej polityki, niedziałające strony czasopism [sic!], strony w alfabetach niełacińskich, które mimo użycia translatora nie wyświetlały się poprawnie. Prelegentka przedstawiła wyniki analizy, z której wynika, że wśród czasopism najwyżej punktowanych (200, 140, 100 pkt) dominują czasopisma hybrydowe, czyli takie, które są dostępne w subskrypcji, a publikacja w open access możliwa jest tylko po wniesieniu przez autora opłaty. Wśród czasopism za 200 pkt te w pełni otwarte stanowią tylko niecałe 10%. Im niższa punktacja, tym tytułów udostępniających swoje treści przybywa. Wśród czasopism za 40 pkt już 40% publikuje w modelu OA, a 35% jest w tzw. hybrydzie. Zespół bibliotekarzy nie zdołał jeszcze zweryfikować czasopism za 20 punktów, ale tendencja do większej otwartości wraz z obniżaniem się punktacji ministerialnej jest zauważalna.
Ostatnia sesja konferencji była poświęcona wymianie doświadczeń w zakresie otwierania, ponownego wykorzystywania i dzielenia się uzyskanymi danymi badawczymi w konkretnych projektach naukowych (dane medyczne, hydrologiczne). Swoje wystąpienia mieli też przedstawiciele komercyjnych baz: Web of Science (Clarivate) i EBSCO. Program konferencji uzupełniły też warsztaty z deponowania, opisywania i weryfikowania datasetów na przykładzie repozytorium danych badawczych w portalu MOST Wiedzy. Wszystkie wystąpienia konferencyjne, których spis znajduje się na stronie wydarzenia, zostaną udostępnione (zgodnie z ideą Otwartej Nauki) w repozytorium MOST WIEDZY.
Anna Książczak-Gronowska, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń