21-22 czerwca 2022 r. odbyła się Ogólnopolska Konferencja Historyków XIX w., piąta z cyklu organizowanego przez Wydział Historii Uniwersytetu Warszawskiego. W tym roku jej tematem były źródła do dziejów ziem polskich w XIX w. (do 1918 r.) wytworzone za granicą. Dwudniowe spotkanie uczonych specjalizujących się w dziejach Polski porozbiorowej podzielone było na kilka bloków tematycznych, poświęconych różnego typu źródłom. Zaprezentowane zostały dokumenty różnego rodzaju: dyplomatyczne, urzędowe, statystyczne, opracowania naukowe, prasa oraz ego-dokumenty (pamiętniki, wspomnienia, korespondencja prywatna). Referenci omówili różne typy źródeł i wskazali na możliwości badawcze, jakie te źródła stwarzają, a także ograniczenia związane z charakterem badanych przez nich materiałów, ich wiarygodnością i wartością dla prowadzonych badań. Zaprezentowane zostały wyniki kwerend bibliotecznych i archiwalnych przeprowadzonych w zbiorach przechowywanych w Austrii, Białorusi, Bośni i Hercegowinie, Chorwacji, Danii, Francji, Litwie, Rosji, Serbii, Ukrainie i Wielkiej Brytanii.
Jedno z wystąpień poświęcone było zachowanym w dwóch petersburskich archiwach źródłom historycznym, które umożliwiają poszerzenie wiedzy na temat polityki gromadzenia zbiorów bibliotecznych, prowadzonej przez Siergieja S. Uwarowa, ministra oświaty Imperium Rosyjskiego w latach 1833-1849. Zbigniew Olczak z Gabinetu Zbiorów XIX wieku BUW zaprezentował referat pt. Zbiory biblioteczne w polityce oświatowej ministra S. S. Uwarowa na przykładzie „Darów Najjaśniejszego Pana” dla Warszawskiego Okręgu Naukowego, w świetle źródeł archiwalnych Rosyjskiej Biblioteki Narodowej i Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Petersburgu. Referat stanowi oryginalne ujęcie tematu, ponieważ dotychczas zainteresowania polskich badaczy koncentrowały się na stratach, jakie zbiory biblioteczne poniosły w wyniku konfiskat czy zniszczeń. Z wystąpienia Zbigniewa Olczaka słuchacze mogli się dowiedzieć o przeciwnej tendencji w polityce władz zaborczych, czyli o uzupełnianiu przez nie zbiorów bibliotecznych. Polityka ministra Uwarowa zmierzała wprawdzie do rusyfikacji, lecz z uwzględnieniem taktycznych kompromisów na rzecz nierosyjskich poddanych. W ocenie Uwarowa zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, zdziesiątkowane po konfiskatach, które dotknęły Bibliotekę po stłumieniu powstania listopadowego, były nazbyt skromne, by pozwalały na prowadzenie działalności oświatowej i naukowej. Aby wzbogacić zbiory BUW dwukrotnie (w 1840 i 1842 r.) przywieziono z Petersburga jako „dary najjaśniejszego pana” (w tym czasie cesarzem Rosji był Mikołaj I) liczne książki i czasopisma, a także kilka atlasów i map. W obu „darach” przeważały książki w językach zachodnioeuropejskich. Książki rosyjskie (w pierwszej partii stanowiły ok. 40% ogółu, w drugiej – zaledwie ok. 15 %) dotyczyły głównie dziedziny językoznawstwa oraz historii, co stanowiło wyraz polityki oświatowej ministra Uwarowa.
Choć temat poloników w zbiorach zagranicznych wydaje się dość dobrze rozpoznany, na konferencji wskazane zostały nowe możliwości i tematy badawcze. W wystąpieniach i dyskusjach powtarzały się dwa wątki. Pierwszy z nich jest oczywisty: prowadzona niemal wszędzie digitalizacja zbiorów i udostępnianie ich online bardzo ułatwiają korzystanie z nich i przyspieszają prowadzenie badań (choć z drugiej strony także pozbawiają badacza przyjemności obcowania ze źródłem w oryginale :-). Drugi jest konsekwencją aktualnej sytuacji politycznej w Europie: polscy uczeni nieoczekiwanie utracili dostęp do zbiorów rosyjskich, ukraińskich i białoruskich i trudno przewidzieć, kiedy i czy w ogóle będą mogli ponownie prowadzić w nich badania.
Alicja Kowalska, Gabinet Rękopisów