Research Libraries as an Open Science Hub: from Strategy to Action 47th LIBER Annual Conference

W dniach 4-6 lipca 2018 r. trzy przedstawicielki Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (Jolanta Talbierska, Walentyna Karmelitow, Anna Książczak-Gronowska) wzięły udział w 47. dorocznej konferencji LIBER, stowarzyszenia europejskich bibliotek naukowych. Organizacja LIBER (franc. Ligue de Biblioteques Européennes de Recherche, ang. Association of European Research Libraries) powstała w 1971 r. Obecnie należy do niej 430 bibliotek z 41 krajów, w tym 8 bibliotek polskich. Jak podali organizatorzy, w konferencji wzięło udział 440 delegatów z 34 krajów. Z Polski, oprócz w/w delegatek z BUW, w konferencji uczestniczyły przedstawicielki Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej i Politechniki Gdańskiej. Otrzymano 115 abstraktów, 58% z nich wybrano, a autorów zaproszono do wygłoszenia prezentacji we francuskim Lille. Centrum konferencyjnym był uniwersytecki budynek LILLIAD – Learning Center Innovation, zmodernizowana biblioteka kampusowa, udostępniona po przebudowie w 2016 r., która obok nowoczesnych przestrzeni bibliotecznych mieści także sale konferencyjne i laboratorium Xperium. Temat zjazdu – biblioteki naukowe jako centra otwartej nauki: od strategii do działania – jest kluczowy dla organizacji LIBER, która na lata 2018-2022 przyjęła nową strategię pt. “Research Libraries Powering Sustainable Knowledge in the Digital Age”. Strategia wyznacza kierunki rozwoju i ma wspierać biblioteki należące do LIBER w obliczu nieuniknionych zmian w europejskiej przestrzeni naukowej, m. in. uruchomienia finansowanego przez Unię Europejską projektu European Open Science Cloud (EOSC). Jego celem jest stworzenie bezpłatnej przestrzeni do przechowywania, zarządzania, analizy i ponownego wykorzystywania danych badawczych dla wszystkich dziedzin europejskiej nauki. Strategicznymi celami LIBER do 2022 r. są: aktywna promocja Open Access (Otwartego Dostępu) jako dominującego sposobu publikowania naukowego; gromadzenie danych badawczych w modelu FAIR (Findable, Accessible, Interoperable and Reusable), czyli danych łatwo odnajdywalnych (dzięki metadanym i unikalnym identyfikatorom), dostępnych dla każdego (zarówno dla ludzi, jaki i maszyn), interoperacyjnych (dzięki zastosowaniu sformalizowanego i powszechnego języka prezentacji wiedzy) i nadających się do ponownego wykorzystania (dzięki licencjom i precyzyjnej informacji o źródle). Ponadto wg wspomnianej strategii umiejętności cyfrowe stanowią podstawę bardziej otwartego i przejrzystego cyklu życia badań naukowych, infrastruktura badawcza powinna być dostosowana do potrzeb różnorodnych dziedzin, a dziedzictwo kulturowe jutra musi być budowane na dzisiejszej informacji cyfrowej.

Strategia LIBER wyznacza trzy kierunki działań:

1. Innowacyjna komunikacja naukowa (Innovative Scholarly Communication), w tym obszarze podejmowane są prace w zakresie prawa autorskiego, otwartego dostępu, innowacyjnych mierników oceny nauki, recenzowania i etyki informacji;
2. Cyfrowe umiejętności i usługi (Digital Skills and Services), gdzie nacisk kładzie się na wzmocnienie roli bibliotek w obszarach humanistyki cyfrowej i cyfrowego dziedzictwa kulturowego;
3. Infrastruktura badawcza (Research Infrastructure) – w obszarze zainteresowań znajdują się zagadnienia RDM (Research Data Management), czyli gromadzenie w repozytoriach, zarządzanie i udostępnianie przez biblioteki danych badawczych, TDM (Text and Data Mining) – wydobywanie tekstów i danych, usługi w chmurze, łączenie otwartych danych z publikacjami.

Doroczna konferencja LIBER to jedno z największych i najważniejszych wydarzeń dla przedstawicieli europejskich bibliotek naukowych. W czasie ceremonii otwarcia uczestnicy obrad zostali przywitani m. in. przez panią Minister Szkolnictwa Wyższego, Badań Naukowych i Innowacji prof. Frédérique Vidal, która przedstawiając narodowy plan otwartej nauki dla Francji podkreśliła, że otwartość to nowy paradygmat w nauce, a nie moda. W ciągu trzech dni konferencji uczestnicy mogli wziąć udział w dwunastu sesjach równoległych, na których wygłoszono ponad 40 wystąpień, i w innych wydarzeniach towarzyszących: sesji dla nowicjuszy (newcomer session), sesji posterowej, której towarzyszyło głosowanie na najlepszy poster, warsztatach poprzedzających obrady, wystąpieniach sponsorów.

Za najważniejsze wydarzenie konferencji w Lille należy uznać ogłoszenie 3 lipca dokumentu LIBER Open Science Roadmap, który wraz ze wspomnianą wcześniej strategią LIBER ma pomóc europejskim bibliotekom naukowym zająć centralną rolę we wspieraniu i rozwijaniu otwartości w nauce. Otwarty model nauki, choć aprobowany i rekomendowany, nadal nie jest zjawiskiem powszechnym. Do jego upowszechnienia potrzebna jest rewolucyjna zmiana w sposobie myślenia na temat prowadzenia badań i dzielenia się ich wynikami. Zdaniem organizacji LIBER to właśnie biblioteki naukowe są odpowiednimi miejscami, by tę rewolucję przeprowadzić, a LIBER, jako największa europejska sieć bibliotek naukowych, chce je w tym działaniu wspierać. W tym właśnie celu LIBER przygotował Open Science Roadmap, dokument przedstawiający działania, które biblioteki mogą podjąć w walce o upowszechnienie koncepcji Otwartej Nauki. Roadmap wzywa biblioteki do wspierania idei Otwartej Nauki zarówno lokalnie, jak i międzynarodowo, za pomocą różnorodnych narzędzi i usług oraz do zwiększenia efektu swoich działań poprzez nawiązywanie współpracy i działanie w partnerstwie. Roadmap powstał wiosną 2018 r. w oparciu o rekomendacje Open Science Policy Platform (OSPP – grupa doradcza Komisji Europejskiej ds. rozwoju polityki Otwartej Nauki). Dokument przedstawia możliwości, wyzwania i proponowane działania w siedmiu kluczowych obszarach: publikowanie naukowe (Scholarly Publishing), dane w modelu FAIR (FAIR Data), infrastruktura badawcza i EOSC (Research Infrastuctures and the EOSC), ocena dorobku naukowego (Metrics & Rewards), umiejętności w zakresie Otwartej Nauki (Open Science Skills), rzetelność badawcza (Research Integrity), Nauka Obywatelska (Citizen Science). Są to zagadnienia, którym LIBER poświęca uwagę także we własnej strategii na lata 2018-2022.

LIBER stoi na stanowisku, że to właśnie biblioteki mają doskonałą pozycję, żeby przyjąć rolę pionierów i liderów ruchu Otwartej Nauki. Strategia Open Science Roadmap daje konkretne przykłady, jak biblioteki mogą aktywnie przyczyniać się do rozwoju otwartego modelu nauki poprzez podnoszenie świadomości, zapewnienie szkoleń, otwieranie kolekcji badawczych na innowacyjne metody badawcze oraz rozwój wspierających strategii i infrastruktury. Dokument jest dostępny na stronie organizacji LIBER. Jego dokładniejsze omówienie powinno stać się przedmiotem osobnego artykułu, tak aby mógł służyć polskim bibliotekom akademickim jako mapa drogowa ku otwartości w nauce.

Jak złożonym zagadnieniem jest Otwarta Nauka (Open Science) pokazuje taksonomia, dostępna na portalu FOSTER. Składają się na nią: otwarty dostęp, otwarte dane, otwarte badania, otwarte: polityka, narzędzia i ewaluacja – to są kluczowe punkty, ale zawierające w sobie mnogość zagadnień szczegółowych. Konferencja, której tematem były biblioteki akademickie jako centra otwartej nauki, również musiała być rozległa tematycznie, a kompozycja programu oparta na dwunastu sesjach równoległych niestety uniemożliwiała uczestnikom wysłuchanie wszystkich interesujących ich wystąpień. Z niektórymi prezentacjami można się zapoznać na stronie konferencji. Wśród najważniejszych zagadnień poruszanych w Lille wymienić należy: otwarta nauka w bibliotekach akademickich, zarządzanie danymi badawczymi, drogi prowadzące do otwartego dostępu, praca nad zwiększeniem jakości danych bibliotecznych, technologie nowej generacji (w tym repozytoria), odkrywanie możliwości jakie dają modele Open & FAIR, umowy licencyjne z dostawcami e-zasobów i wreszcie rola bibliotek naukowych w edukacji informacyjnej. Z konieczności w niniejszym sprawozdaniu ograniczono się do przybliżenia niektórych tylko wystąpień.

W sesji 1 poświęconej negocjacjom umów licencyjnych ze światowymi dostawcami naukowych zasobów elektronicznych omówione zostały doświadczenia trzech europejskich państw: Szwecji, Niemiec i Finlandii. Frank Scholze z Karlsruhe Institute of Technology zaprezentował projekt DEAL, którego celem jest zawarcie ogólnokrajowej umowy licencyjnej dla całego portfolio czasopism elektronicznych, oferowanych przez głównych wydawców akademickich (STM – Scientific, Technical, and Medical Publishers). Obecnie trwają rozmowy z firmami Elsevier, Springer Nature i Wiley. Konsorcjum, reprezentowane przez konferencję niemieckich rektorów chce zmniejszyć obciążenie finansowe poszczególnych instytucji i zapewnić pracownikom naukowym lepszy dostęp do literatury. Celem jest także wypracowanie licencyjnego modelu PAR (publishing and reading), który ułatwia transformację w dużej skali do modelu open access. Z kolei w Finlandii licencje są negocjowane przez konsorcjum FinELib, reprezentujące instytucje naukowe, którego siedziba znajduje się w tamtejszej bibliotece narodowej. Nordyckie konsorcja ustalając zasady licencji przestrzegają pięciu zasad otwartego dostępu w negocjacjach z wydawcami, sformułowanych przez LIBER:

1. licencje i open access idą w parze;
2. bez zapewnienia otwartego dostępu nie ma wzrostu cen;
3. transparentność umów licencyjnych, bez zatajania ich postanowień;
4. trwały dostęp do treści;
5. raporty z wykorzystania baz powinny uwzględniać wydawnictwa open access.

Stąd podkreśla się otwartość i transparentność negocjacji, których rezultaty są upublicznione i szeroko komentowane przez naukowców. Na specjalnej stronie fińskiego konsorcjum zamieszczone są informacje o wszystkich wynegocjowanych porozumieniach. W ubiegłym roku Finlandia wydała 35 mln euro na zakup naukowych wydawnictw elektronicznych.

W sesji 3 zaprezentowano przykłady współpracy między europejskimi bibliotekarzami: m. in. francusko-polski portal przygotowany przez biblioteki narodowe obu krajów, ukazujący związki między naszymi narodami; przykład francusko-brytyjskiej współpracy w zakresie humanistyki cyfrowej – Polonsky programme, którego celem jest upublicznienie korpusu 800 manuskryptów wydanych pomiędzy 700 a 1200 r.; Index Theologicus tworzony przez Bibliotekę Uniwersytecką w Tybindze, zawierający już około 1,8 mln rekordów literatury teologicznej; kolejny przykład z Francji – ogólnokrajowa współpraca bibliotekarzy akademickich prowadzących szkolenia z zakresu edukacji informacyjnej i wreszcie duński przykład z dziedziny nauki obywatelskiej: współpraca bibliotekarzy, dziennikarzy i mieszkańców wyspy Funen. W projekcie mieszkańcy wyspy głosowali, który z przedstawionych im projektów z obszaru nauk o zdrowiu powinien być finansowany.

Sesję 4 pt. Leading the Transition to Open Science otworzyła prezentacja dr. Paula Ayrisa i dr. Tiberiusa Ignata Otwarta Nauka i biblioteki akademickie: zarządzanie zmianą. W kwietniu 2018 r. Europejski Komisarz ds. Badań, Nauki i Innowacji Carlos Moedas zdefiniował osiem filarów Otwartej Nauki. Są nimi: 1. przyszłość komunikacji naukowej; 2. wspomniana wcześniej Europejska Chmura Otwartej Nauki (European Open Science Cloud – EOSC); 3. dane w modelu FAIR; 4. umiejętności i edukacja; 5. etyka badań; 6. nagrody i zachęty; 7. ocena parametryczna nowej generacji; 8. nauka obywatelska (Citizen Science). W swoim wystąpieniu autorzy wybrali z nich trzy, kluczowe dla bibliotek akademickich, obszary Otwartej Nauki: open access i innowacyjne modele publikowania jako podstawy nowoczesnej komunikacji naukowej, dane w modelu FAIR i nauka obywatelska. Podkreślali, że osiągnięcie otwartości w nauce wymaga zmiany, wręcz rewolucji mentalnej. Zamiast myślenia w kategoriach konkurowania (o pierwszeństwo publikacji, punkty, granty) – powinno nastąpić otwarcie na współpracę (dzielenie się danymi, infrastrukturą, wiedzą). Zamiast współzawodniczyć by wygrać, naukowcy powinni współpracować by zyskać. Zmiana musi się dokonać na poziomie uniwersytetów. Europejska Liga Uniwersytetów Badawczych (LERU), do której nie należy żadna z uczelni z Europy Środkowo-Wschodniej, przyjęła w maju 2018 r. dokument Open Science and its role in universities: a roadmap for cultural change, w którym szerzej omawia to zagadnienie. Konkludując wystąpienie autorzy podkreślili, że bibliotekarze akademiccy powinni tworzyć społeczność praktyków, którzy będą promować otwartość w nauce na uczelniach.

Sesja 7, która miała tytuł Biblioteki naukowe jako szkoleniowcy i edukatorzy była interesująca dla bibliotekarzy zajmujących się szkoleniami użytkowników. Dr Katri Rintamäki w wystąpieniu zatytułowanym Information Literacy Course for University Teachers: How to Integrate a Model for Scientific Information Seeking into Teaching przedstawiła fiński projekt HELLA (Higher Education Learning Lab). Jest to projekt z zakresu pedagogiki szkolnictwa wyższego, finansowany przez Ministerstwo Edukacji i Kultury Finlandii. Koordynuje go Tritonia Academic Library (Vaasa, Finlandia). Celem projektu jest stworzenie nowego modułu studiów pedagogicznych, na którym największy nacisk zostanie położony na zwiększanie kompetencji pedagogicznych i cyfrowych nauczycieli akademickich. Ukończenie kursu (punktowanego – 60 ECTS) daje uprawnienia do nauczania. Umiejętności informacyjne i cyfrowe (information and digital literacies) kadry dydaktycznej mają bowiem ogromny wpływ na kompetencje informacyjne ich studentów. W coraz bardziej scyfrowanym świecie kluczowe stają się umiejętności z obszaru technologii komunikacyjnych i informacyjnych. Tritonia Academic Library w projekcie HELLA była odpowiedzialna za zaplanowanie i przeprowadzenie pilotażowego szkolenia Digital information resources and information literacy for university teachers. Celem kursu jest takie rozwinięcie kompetencji nauczycieli akademickich w zakresie Information Literacy, aby umiejętnie używali źródeł informacji cyfrowej w nauczaniu i pracy badawczej. Kurs pilotażowy zostanie przeprowadzony zimą 2018/2019 r. przez specjalistów informacji i pedagogów, przy użyciu modelu nauczania Carpe Diem zaprojektowanego przez Gilly’ego Salmona. Szkolenie jest pionierskie, bowiem po raz pierwszy w zakresie studiów pedagogicznych znalazły się zagadnienia edukacji informacyjnej. Szkolenia z zakresu information literacy (IL) uznaje się od dawna za zadanie bibliotek uniwersyteckich. Wiele też napisano na temat edukacji informacyjnej studentów, ale ciągle rzadkością są kursy IL kierowane do nauczycieli akademickich. Tematem kursu będzie pozyskiwanie informacji, ich zastosowanie i ocena w procesach nauczania i w pracy badawczej. Pod uwagę wzięte będą zarówno licencjonowane, jak i otwarte źródła wiedzy. Zaplanowane na nowy rok akademicki kursy w projekcie HELLA, w tym kurs IL dla nauczycieli akademickich, spotkały się z ogromnym zainteresowaniem fińskich akademików. Wszystkie miejsca są już zarezerwowane, co pokazuje jak wielka jest potrzeba umacniania kompetencji cyfrowych nie tylko wśród studentów, ale także wśród pracowników naukowo-dydaktycznych.

W sesji 11 poświęconej nowym technologiom zaciekawiło nas wystąpienie Kanadyjczyków Marthy Whitehead i Davida Wilcoxa na temat repozytoriów nowej generacji. W 2016 r. Biblioteki MIT (Massachusetts Institute Of Technology) ogłosiły raport o przyszłości bibliotek (The Future of Libraries Task Force Preliminary Report), w którym nakreślono wizję nowego modelu biblioteki akademickiej XXI w. W miejsce bibliotek kupujących i udostępniających zbiory lokalnym użytkownikom, powinny powstać biblioteki przechowujące i udostępniające całemu światu dorobek naukowy swojej instytucji za pomocą nowoczesnych repozytoriów. Zbieżną wizję przedstawia Confederation of Open Access Repositories (COAR): globalna wiedza powinna opierać się na otwartych repozytoriach (udostępniających treści w modelu open access), które wyposażone w nowe funkcjonalności i oparte na nowych technologiach wyznaczają standardy komunikacji naukowej. Raport COAR na temat standardów nowych repozytoriów jest dostępny na stronie Konfederacji. Repozytoria nowej generacji będą centrami usług towarzyszącymi naukowcom w całym cyklu badań. Zaawansowaniu ulegną funkcje przeszukiwania danych i metadanych, synchronizacji zasobów i identyfikacji użytkownika; repozytoria zostaną uzupełnione funkcjami społecznościowymi (komentowanie, recenzowanie), a także zautomatyzowaną oceną wyników działalności naukowej. Obecnie nad nową wizją repozytoriów pracuje m. in. OpenAIRE, National Institute of Informatics (Japonia), US Next Generation Repositories Implementers Group i CARL Open Repositories Working Group (Kanada).

Doroczne spotkanie bibliotek LIBER jest też okazją do zaprezentowania działań organizacji. Jedna z sesji poświęcona była organizowanemu od kilku lat przez LIBER Emerging Leaders Programme. Program ma na celu wsparcie rozwoju kadr menadżerskich w europejskich bibliotekach naukowych w obliczu zmian zachodzących obecnie w tych instytucjach. Skierowany jest do osób zajmujących stanowiska kierownicze, przyszłych dyrektorów bibliotek. Na program składają się dwa trzydniowe seminaria odbywające się przed dorocznymi konferencjami LIBER, tygodniowy pobyt w innej bibliotece oraz program mentoringu. Obecnie trwa czwarta edycja programu. Nabór do kolejnej odbędzie się na początku 2019 r.

Na konferencji ogłoszono zmiany we władzach organizacji, z których najważniejsza to zmiana na stanowisku przewodniczącego LIBER. Funkcję tę objęła Jeannette Frey, dyrektor Bibliothèque Cantonale et Universitaire w Lozannie.

Przyszłoroczna, 48. Konferencja LIBER odbędzie się w dniach 26-28 czerwca w Dublinie, w Trinity College. Współorganizatorem spotkania jest CONUL (Consortium of National and University Libraries), organizacja zrzeszająca Bibliotekę Narodową Irlandii oraz irlandzkie biblioteki akademickie z obszaru całej wyspy.

Walentyna Karmelitow, Samodzielna Sekcja ds. Automatyzacji Procesów Bibliotecznych
Anna Książczak-Gronowska, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń