Obiekt miesiąca: „Leczenie Domowe” według poradników z XIX-wiecznej serii wydawniczej

Dziś, gdy troska o zdrowie własne i najbliższych oraz indywidualne praktyki prozdrowotne stały się dojmującym elementem naszej rzeczywistości, zwróćmy uwagę na interesującą serię poradników medycznych, wydawanych w Warszawie w drugiej połowie XIX i na początku XX w. Ten mały skarb zajmuje jedną z półek w bogatym magazynie na III piętrze gmachu BUW, gdzie szczęśliwie udało się zachować wyodrębnienie i historyczne uporządkowanie księgozbioru naszej Biblioteki, opatrzonego charakterystycznymi sygnaturami, które nazywamy topograficznymi, bo pochodzą od umiejscowienia w ponumerowanych salach, szafach i na półkach XIX-wiecznej Biblioteki w Pałacu Kazimierzowskim. Pod sygnaturami 12.28.10.9. i 12.28.10.10. (niegdysiejsza sala nr 12 zawierała przede wszystkim publikacje z dziedziny medycyny, biologii, fizjologii) do dziś stoi 40 książeczek, pochodzących z dwóch edycji serii wydawniczej „Leczenie Domowe”, opublikowanych w Warszawie nakładem Maurycego Orgelbranda od 1887 do 1904 r. Są nieduże (17-20 cm) i dość cienkie (40-90 stron, najczęściej od 50 do 70), a ich tekturowe jasnoszare, seledynowe czy bladożółte okładki o zawartości tożsamej ze stronami tytułowymi, ozdobione niezbyt wyszukaną bordiurą, przyciągają uwagę przede wszystkim w całym zespole – ze względu na konsekwentne zastosowanie tego samego układu typograficznego w kilkudziesięciu tomikach, które czasem zawierają też dość schematyczne czarno-białe ilustracje. Książeczki wyprodukowano na niewysokiej jakości papierze, który po z górą 100 latach zżółknięciem i kruchością objawia wysokie zakwaszenie, czyli stan typowy dla tanio produkowanych wydawnictw popularnych drugiej połowy XIX w. Niedrogie (sprzedawane w cenie od 50 do 80 kopiejek, jak czytamy w informacjach reklamowych na zachowanych czwartych stronach okładek) tomiki wydano jednak z pewną starannością, troską o estetykę, przejrzystość graficzną i czytelność treści. Seria „Leczenie Domowe” należała bowiem do wydawnictw, dla których zaplanowano jak najszerszy odbiór i skuteczne oddziaływanie społeczne, publikacji, które miały nie tylko przynieść zysk swoim wydawcom, ale i spełnić ważne funkcje oświatowe.

Przez kilkanaście lat opublikowano w serii 34 tomiki (część z nich miała drugie wydanie), poświęcone różnym chorobom i dolegliwościom oraz zachowaniu zdrowia i higieny. Były to popularne poradniki, jednak zawierały treści oparte na aktualnych badaniach medycznych, nowych osiągnięciach medycyny w zakresie wiedzy o chorobach oraz nowoczesnych metodach ich leczenia i zapobiegania im. Autorzy książeczek to lekarze, czasem utytułowani, co prawie zawsze eksponuje zapis „dr” lub „dr med.” przy nazwiskach (także tłumaczy) na stronach tytułowych. Rozprawki są w większości przekładami, choć zdarzają się i oryginalne prace polskie. W serii ogłoszono następujące tytuły (przytoczmy je w komplecie i w pełnych brzmieniach, aby zwrócić uwagę na bardzo szeroki zakres tematyczny serii, odpowiadającej ówczesnej wiedzy i wyobrażeniom o ważnych chorobach, na ukierunkowanie praktyczne publikacji i sposób ich adresowania – uniwersalny lub do konkretnych grup odbiorców): Kaszel i choroby piersiowe, ich przyczyny, leczenie i zapobieganie. Poradnik dla wszystkich P. Niemeyera, Hemoroidy. Przyczyny choroby, sposoby ich leczenia i zapobieganie. Poradnik dla wszystkich tego samego autora, jego Skrofuły (zołzy). Przyczyny, zapobieganie i leczenie. Poradnik dla wszystkich, Choroby żołądka, wątroby i kiszek. Ich przyczyny, zapobieganie i leczenie J. Holinera, Choroby nerek i pęcherza J.H. Baasa, tegoż autora Choroby oczu. Leczenie i zapobieganie z uwzględnieniem użycia okularów i opracowane przez niego Choroby kobiece. Ich zapobieganie i leczenie. Poradnik dla kobiet, J. Ruhemanna Histeria. Istota choroby, przyczyny i leczenie. Poradnik dla wszystkich, Choroba cukrowa (diabetes mellitus). Opis jej i leczenie, ze szczególnym uwzględnieniem diety i sacchariny W. Schroedera, Jak strzec się chorób zaraźliwych (dyfteria, tyfus, szkarlatyna, suchoty płucne, odra, cholera, zimnica, ospa i t.p.) F. Messnera, Choroby zębów. Leczenie ich, pielęgnowanie i choroby jamy ustnej W. von Guérarda, Ucho. Jego choroby, leczenie i pielęgnowanie. Poradnik dla wszystkich L. Löwego, Choroby serca. Poradnik higieniczny dla wszystkich A. Langego, Poradnik dla cierpiących na małokrwistość (anemicznych) P. Bergera, jego Poradnik dla chudych. Przyczyny, istota cierpienia, leczenie chudości, jako też mające z nią związek choroby i tegoż autora Doniosłość chorób w małżeństwie z uwzględnieniem dziedziczności, Choroby sekretne J. Garniera, Poradnik dla cierpiących na otyłość. Przyczyny, leczenie i zapobieganie O. Maasa, Epilepsja, jej przyczyny, istota choroby, zapobieganie i leczenie M. Dyrenfurtha, Poradnik dla cierpiących na podagrę i reumatyzm A. Krüchego, Choroby włosów, leczenie i zapobieganie łysieniu K. Clevena, Samogwałt (onanizm). Przyczyny, niebezpieczeństwo dla jednostek, rodziny i społeczeństwa, leczenie H. Fourniera, Bezsenność i środki nasenne. Poradnik dla wszystkich K. Wernera, Ból głowy, jego przyczyny, zapobieganie i leczenie według Kaiser’a, Sonntag’a i Neumann’a, Astma, jej powstawanie, istota i leczenie G. Bauera, Hipochondria i choroby z urojenia. Poradnik leczniczy R. Webera, Choroby nosa i ich leczenie K. Reissa, Choroby gardła i krtani. Poradnik dietetyczny, higieniczny i leczniczy A.C.J. Michaelisa, Jaką metodą się leczyć? Poradnik dla wszystkich K.G. Neumanna, Jak zachować dziecko zdrowym? Poradnik dla młodych matek Oscara Schmidta, Gimnastyka. Jej znaczenie i sposoby zastosowania. Poradnik dla wszystkich J. Grünfelda, a także Masaż. Sposoby wykonywania, zastosowanie i skuteczność w leczeniu chorób zewnętrznych i wewnętrznych według najnowszych źródeł naukowych J. Starkmana, tego autora Choroby nerwowe. Przyczyny, zapobieganie i leczenie i jego Skóra i jej choroby jako też leczenie, zapobieganie i pielęgnowanie według najnowszych źródeł.

 

„Leczenie Domowe” wychodziło nakładem Maurycego Orgelbranda, warszawskiego wydawcy i księgarza, którego postaci i działalności warto przyjrzeć się bliżej, by uplasować omawiane publikacje we właściwym kontekście. Wydawca „Leczenia Domowego ” urodził się 1826 r. w Warszawie w rodzinie niezamożnego żydowskiego kupca, jako dużo młodszy brat Samuela Orgelbranda (1810-1868), który przeszedł do historii jako jeden z najwybitniejszych drukarzy i nakładców XIX wieku, wydawca i popularyzator twórczości J.I. Kraszewskiego, inicjator i wydawca słynnej Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda (Warszawa, wyd. 1, 1859-1868; wyd. 2, 1872-1876; wyd. 3, 1898-1904) oraz Talmudu Babilońskiego (1860-1864). Maurycy podobnie jak brat ukończył warszawską Rządową Szkołę Rabinów o wszechstronnym programie nauczania i żywych tendencjach asymilacyjnych. W 1853 r. ożenił się z Eleonorą Starkman (1831-1893), młodszą siostrą żony brata, a dzięki pożyczce od Samuela otworzył w Wilnie księgarnię nakładową ze składem nut i wypożyczalnią książek. W 1854 r. podjął prace nad wydaniem Słownika języka polskiego, przygotowywanego przez szeroki zespół merytoryczny tzw. słownika wileńskiego (Wilno 1861), który wraz ze Słownikiem języka polskiego S.B. Lindego (Warszawa 1807-1814) i tzw. słownikiem warszawskim J. Karłowicza, A.A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego (Warszawa 1900-1907) należy do arcyważnych dzieł leksykograficznych, dokumentujących rozwój polszczyzny w XIX i na progu XX w. Maurycy Orgelbrand z żoną angażowali się w działalność patriotyczną. Podczas rewizji w 1864 r. w wileńskiej księgarni znaleziono polskie książki wydane w Królestwie Kongresowym i za granicą, które Maurycy sprowadzał wraz z regulaminami wojskowymi i mapami dla władz powstańczych. Po powstaniu Eleonora została za udział w manifestacji i niedozwoloną korespondencję zesłana, a Maurycy jej towarzyszył. W 1865 r., sprzedawszy księgarnię w Wilnie, Orgelbrandowie osiedlili się w Warszawie, gdzie Maurycy uruchomił księgarnię nakładową z prenumeratą czasopism, składem nut, map, atlasów i globusów, a potem i wypożyczalnią publikacji polskich i francuskich. W 1873 r. jako jeden z najważniejszych wydawców warszawskich zainicjował Spółkę Wydawniczą Księgarzy z udziałami własnymi, Gebethnera i Wolffa, M. Glücksberga, G. Sennewalda i E. Wendego. Choć w 1897 r. sprzedał księgarnię (która jeszcze przez kilkanaście lat zachowała w nazwie jego nazwisko), do śmierci w 1904 r. prowadził działalność wydawniczą. W okresie warszawskim do najważniejszych jego przedsięwzięć należały: wydania ilustrowanych edycji literatury polskiej – jak Lilla Weneda J. Słowackiego z rycinami M.E. Andriollego (Warszawa 1883) czy Wiesław K. Brodzińskiego z rysunkami J. Kossaka (Warszawa 1886), publikacje piśmiennictwa naukowego i popularnonaukowego polskiego i tłumaczonego – jak Dzieje rozwoju umysłowego Europy J.W. Drapera (Warszawa 1872-1873), Historia literatury polskiej M. Dubieckiego (Warszawa 1888), książki dla dzieci i młodzieży, dzieła religijne (Maurycy przeszedł na katolicyzm) – np. Żywoty świętych Pańskich Ojca Prokopa (Warszawa 1874), nuty – w tym dzieła S. Moniuszki, mapy, a także czasopisma – np. „Tygodnik Powszechny” (1878-1885). Wydawca „Leczenia Domowego” był więc przez lata aktywnym działaczem wileńskiego i warszawskiego rynku książki, nie tylko skutecznie utrzymującym swe prężne przedsiębiorstwo, ale i stawiającym sobie ważkie cele ideowe, naukowe i artystyczne przy założeniach służby szerokim rzeszom społeczeństwa w zakresie oświaty.
Druk serii Maurycy zlecił Drukarni S. Orgelbranda Synów – firmie bratanków, Hipolita i Mieczysława, którzy od 1872 r. kontynuowali działalność ojca, w tym współpracę z firmą stryja (drukarnia Orgelbrandów mieściła się na rozległej posesji, w okolicach której dziś znajduje się – tak niedaleko spacerem od BUW – Skwer Samuela Orgelbranda między Mariensztatem i ul. Sowią).

Inicjatorem wydawania „Leczenia Domowego” był natomiast doktor Józef Starkman, którego postaci także warto się przyjrzeć, prezentując „Leczenie Domowe”. Józef Starkman – zresztą spowinowacony z rodziną Orgelbrandów (ożenił się z wnuczką Samuela i „stryjeczną wnuczką” Maurycego, a zapewne był odlegle spokrewniony z Anną i Eleonorą ze Starkmanów – żonami braci Orgelbrandów) – był lekarzem, który część swego niedługiego życia poświęcił intensywnej popularyzacji wiedzy medycznej. Urodził się w Warszawie w 1847 r., tu ukończył szkołę średnią, a w latach 1865-1869 odbył studia medyczne w Szkole Głównej. Po pracy w klinikach medycznych we Wrocławiu, Berlinie, Wiedniu i Paryżu, wrócił do Warszawy, gdzie pracował na oddziale chirurgicznym Szpitala Ewangelickiego, a w 1881 r. został lekarzem wojskowym w rosyjskim garnizonie. Około 1883 r. po utracie słuchu ograniczył praktykę lekarską i skupił się na popularyzacji zdrowia, publikując do śmierci w 1892 r. liczne książki i artykuły popularnonaukowe z zakresu medycyny i higieny (pojedyncze i w cyklach) w prasie warszawskiej, m.in. „Kurierze Codziennym” i „Bluszczu”. Posługiwał się pseudonimami „Dr Just” i „Just” oraz kryptonimami „Dr J. St.” i „Dr J. S.”. Ogłaszał nie tylko własne opracowania, ale i przekłady prac z języka niemieckiego. Własnym nakładem wydał swoją adaptację Encyklopedia ilustrowanej medycyny i higieny popularnej według dzieła Pawła Bonami laureata Akademii Medycznej w Paryżu opracowana i do naszych warunków zdrowotnych zastosowana (Warszawa 1892) oraz poczytną rozprawkę Cholera. Jej istota, przyczyny, objawy, szerzenie się, sposoby zapobiegania i leczenia (Warszawa 1892). W „Tygodniku Ilustrowanym” po jego śmierci zanotowano, że pisał „ciekawe i bardzo przystępne artykuły o każdej rzeczy, która na razie miała związek z higieną publiczną i medycyną”, a „Umiał na wyrozum tłumaczyć szerokim kołom czytelników kwestie specjalne i był bardzo zręcznym a pożytecznym popularyzatorem” (1892, nr 144, s. 222). We wspomnieniach i biogramach podkreślano także jego publikacje w serii „Leczenie Domowe”. Trzy jej tomiki zawierają teksty autorstwa Starkmana, a spośród pozostałych 31 książeczek aż 26 prezentuje przekłady prac autorów niemieckich i francuskich, dokonane przez „Dr J. St.”. Dopiero tomy wydane po raz pierwszy po jego śmierci, od 1895 r., nie zostały przez niego przygotowane (zresztą wydawano wówczas także ponownie tomy, które opracował).

Jako przykładowi przyjrzyjmy się dziś bliżej tomikowi XVIII Gimnastyka. Jej znaczenie i sposoby zastosowania. Poradnik dla wszystkich jako propozycji uniwersalnej tak 130 lat temu, jak i dziś, potencjalnie interesującej dla wszystkich, a nie tylko dotkniętych daną chorobą czy dolegliwością. Książeczka wyróżnia się na tle pozostałych dużą liczbą rycin – na stronie tytułowej z dumą zapowiedziano ich 50, podczas gdy w większości książek serii albo brak ilustracji, albo jest ich nie więcej niż 12. Większą liczbą (25) opatrzono oprócz Gimnastyki tylko tomik o masażu, co zresztą wskazuje na użytkowy charakter publikacji – z punktu widzenia twórców i wydawców poradników ukazywanie schematów budowy anatomicznej czy fizjologii nie było tak ważne, jak obrazowe przedstawienie porad co do właściwego wykonania zabiegów i ćwiczeń prozdrowotnych.

Wydana w Warszawie po raz pierwszy w 1889 r. (egzemplarz BUW pochodzi z edycji drugiej z 1890 r.) książeczka o gimnastyce zawiera dokonany przez Józefa Starkmana przekład z publikacji Die Zimmer-Gymnastik. Ihr Wesen, Ihre Bedeutung Und Anwendung, ogłoszonej niewiele wcześniej, w 1888 r., w Berlinie przez Josefa Grünfelda (1840-1912). Ten doktor medycyny, urodzony na Węgrzech, wykształcony w Peszcie i Wiedniu, zajmował się zasadniczo dermatologią, wenerologią i urologią, a do historii medycyny przeszedł jako jeden z pionierów endoskopii w diagnostyce i leczeniu chorób układu moczowego (jego niemieckojęzyczne prace z tej dziedziny znajdują się w księgozbiorze XIX-wiecznym BUW).

 

Jak wielu medyków jego pokolenia Grünfeld zainteresował się jednak kwestiami aktywności fizycznej i jej wpływu na zdrowie, ogólny stan organizmu, łączący kondycję fizyczną ze sprawnością umysłową, związany z dobrym krążeniem krwi, przemianą materii i dotlenieniem organizmu. Już od początku XIX w. wzrosło zainteresowanie zagadnieniami higieny, w związku z hasłami ochrony zdrowia w perspektywie nie tylko indywidualnej, ale i społecznej – walka z nędzą obejmowała kwestie zdrowia i higieny, bo, jak podkreślano, chore społeczeństwo w niekorzystnych warunkach nie może wykształcać zdrowych obywateli. To wzmogło zainteresowanie kulturą fizyczną, czemu sprzyjało również podwyższenie poziomu wiedzy lekarskiej. I tak w XIX w. doszło do rozwoju wychowania fizycznego, sportu, ruchu rekreacyjnego, turystyki, a także nowoczesnej gimnastyki, której poświęcono wówczas wiele publikacji. Ten ostatni aspekt wiąże się przede wszystkim z wykształceniem tzw. szwedzkiego systemu gimnastycznego (wyróżniano też systemy niemiecki i angielski), za którego twórcę uchodzi Per Henrik Ling (1776-1839).

Warszawski lekarz Józef Starkman, który w licznych artykułach dawał wyraz przekonaniu, że pierwszym zadaniem medycyny jest zapobieganie chorobom, podkreślał potrzebę dbałości o higienę fizyczną i umysłową, czystość pomieszczeń, odpowiednie odzienie czy racjonalne odżywianie, zwracał także uwagę na rolę ruchu oraz rozwoju fizycznego w życiu każdego człowieka. Gimnastyce poświęcił kilka artykułów w prasie warszawskiej (O gimnastyce, „Bluszcz” 1884, nr 41; O Gimnastyce. Massage (Ugniatanie), „Bluszcz” 1885, nr 12; Gimnastyka racjonalna według dra Lagrange’a, „Tygodnik Ilustrowany” 1892, nr 140, 141). Jego przekład rozprawki Grünfelda, ogłoszony jako tom XVIII „Leczenia Domowego”, prezentuje gimnastykę higieniczną i leczniczą, zwaną pokojową lub szwedzką. W ujęciu Grünfelda i Starkmana ma ona dobroczynny wpływ na sprężystość i siłę mięśni, oddychanie i krążenie krwi, przemianę materii, zahartowanie organizmu, względy estetyczne, m.in. dla kobiet, a także leczenie: otyłości, chorób systemu nerwowego i mięśniowego, układu oddechowego, krążenia, trawienia czy układu kostnego, także u dzieci. Książeczka nie tylko syntetycznie przedstawia podstawowy zasób wiedzy na temat wpływu ruchu i gimnastyki na organizm, znaczenia indywidualnej gimnastyki „pokojowej” dla zdrowia oraz jej zastosowania w leczeniu chorób, ale przede wszystkim zawiera zbiór konkretnych wytycznych co do poprawnego i skutecznego wykonywania gimnastyki oraz zestaw ćwiczeń, opisanych i przedstawionych na rycinach.

Może i dziś warto skorzystać z tych porad? Nawet jeśli nie przyjmiemy konkretnych zaleceń XIX-wiecznych medyków i proponowanych przez nich zestawów ćwiczeń, posłuchajmy ich przesłania o zdrowiu płynącym z ruchu i aktywności fizycznej – dziś choćby tylko „pokojowej”. Dajmy się „oświecić” XIX-wiecznym popularyzatorom higieny i zdrowia!

Marta M. Kacprzak (Gabinet Zbiorów XIX Wieku BUW)

Ilustracje:
1. Seria „Leczenie Domowe” w księgozbiorze XIX-wiecznym BUW. Sygn. BUW 12.28.10.9.
Fot. Viktoryia Bartsevich.
2. Portret Maurycego Orgelbranda, fotografia, ok. 1870, Muzeum Narodowe w Warszawie. Źródło: Cyfrowe Muzeum Narodowe.
3. Józef Starkman, „Tygodnik Ilustrowany” 1892, nr 144. Źródło: Radomska Biblioteka Cyfrowa.
4. Wspomnienie pośmiertne o Józefie Starkmanie, „Ateneum. Pismo Naukowe i Literackie” 1892, t. 4, z. 10. Źródło: Crispa BUW.
5. Grünfeld Josef, Gimnastyka. Jej znaczenie i sposoby zastosowania. Poradnik dla wszystkich, tłum. Józef Starkman, wyd. 2, Warszawa 1890, „Leczenie Domowe” XVIII. Sygn. BUW 12.28.10.9. [18]. Fot. Viktoryia Bartsevich.
6. Karta katalogowa należącego do BUW egzemplarza jednej z najważniejszych prac Josefa Grünfelda (o endoskopii układu moczowego).
7., 8. Grünfeld Josef, Gimnastyka. Jej znaczenie i sposoby zastosowania. Poradnik dla wszystkich, tłum. Józef Starkman, Warszawa 1889, „Leczenie Domowe” XVIII, s. 30, 32. Źródło: Polona

Bibliografia:
R. Bendarz-Grzybek, I. Krasińska, Józef Starkman (1847–1892) – popularyzator wiedzy medycznej w zakresie opieki nad chorym dzieckiem w domu, „Wychowanie w Rodzinie” 2015, nr 12 (link);
M.T. Horoszewicz, Orgelbrandiana w zbiorach Muzeum Drukarstwa Warszawskiego, „Almanach Muzealny” 2014, nr 8 (link);
S. Konarski, Starkman Józef, w: Polski słownik biograficzny, t. 42, Warszawa-Kraków 2003-2004.
M. Migała, Wybrane zagadnienia z historii rozwoju rehabilitacji i fizjoterapii. Skrypt dla studentów kierunku fizjoterapia, Opole 2004.
I. Treichel, Orgelbrand Maurycy, w: Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Warszawa 1972.
I. Treichel, Orgelbrand Maurycy, w: Polski słownik biograficzny, t. 24, Warszawa-Kraków 1979.