Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich już po raz czternasty zorganizowało konferencję z cyklu „Automatyzacja Bibliotek”. Tegoroczna edycja przebiegała pod hasłem „Biblioteki w świecie technologii”. Konferencja w formule online odbyła się w dniach 23-24 listopada 2023 r.
Konferencję otwierało pytanie: Do czego będą potrzebne biblioteki w epoce „po piśmie”? Na podstawie badań socjologicznych przeprowadzonych dla Instytutu Książki ustalono, że wśród użytkowników bibliotek publicznych dominuje optymistyczne nastawienie do funkcjonowania bibliotek, a 68% respondentów wskazało, że czytanie książek wpłynęło na ich życie. Z punktu widzenia bibliotek akademickich ciekawe wydaje się badanie dotyczące podręczników – produkcji i korzystania z nich w kontekście dostępności materiałów edukacyjnych w sieci lub udostępnianych studentom przez wykładowców online. Polska Izba Książki przeprowadziła badanie „Praktyki lekturowe społeczności akademickiej. Analiza wyników badania opinii kadry naukowej i dydaktycznej oraz studentów polskich uczelni akademickich”.
Wśród wniosków wymienić można kilka:
- najwięcej czasu kadra naukowa i dydaktyczna polskich uczelni akademickich przeznaczała na czytanie artykułów naukowych (75%). Znacznie mniejsza grupa respondentów wymieniła monografie naukowe (30%), opracowania niepublikowane, np. prace studenckie (24%), dokumenty i teksty źródłowe (17%) i podręczniki (15%);
- 24% studentów i 19% pracowników nie wydało w ciągu roku akademickiego 2022/23 ani złotówki na książki drukowane;
- podręczniki używane przez studentów w wersjach cyfrowych, legalnych lub nie (łącznie 55%), są znacznie częściej przez nich wskazywane niż podręczniki drukowane (30%), do których bardziej przywiązani są naukowcy;
- 15% studentów nie przeczytało ani jednego tekstu.
W wystąpieniach nie zabrakło kwestii dotyczących rozwoju technologii cyfrowych, rozpatrywanych zarówno pod względem możliwości, jakie niosą one dla użytkowników, np. sztuczna inteligencja, ale także rozwiązań dla bibliotek, jak różnego typu aplikacje i urządzenia umożliwiające m.in. zorganizowanie bezzałogowej biblioteki. W Polsce pierwszą biblioteką udostępniającą swoje zbiory w formule bezobsługowej, także w nocy, była Biblioteka Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Biblioteka ta jest otwarta po 24 godziny przez sześć dni w tygodniu. Takie rozwiązanie wymagało zapewnienia bezpieczeństwa zarówno czytelnikom, jak i zbiorom, ale także odpowiedniej komunikacji z użytkownikami.
Badania zachowań informacyjnych, projektowanie usług odpowiadających potrzebom czytelników stanowią ważny element funkcjonowania biblioteki. Sukces biblioteki budowany jest na podstawie długoterminowych relacji z użytkownikami, ale również z nie-użytkownikami. Profile osób, które nie korzystają z bibliotek, oraz powody i bariery w niekorzystaniu z usług badała Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Gorzowie Wielkopolskim w 2022 r. w ramach projektu Analiza Funkcjonowania Bibliotek. Inna publikacja to opracowanie „Z biblioteką czy bez? : badanie nieużytkowników biblioteki” (BUW Wolny Dostęp Z711.3 .B84 2020).
Zmiany zachodzące w sposobach zarządzania zasobami cyfrowymi powodują powstawanie nowych specjalizacji w zawodzie bibliotekarskim i poszerzenie profili kompetencyjnych. Przekształcenia te zachodzą na bazie szerszych przemian kulturowych, czy technologicznych. Dlatego obecnie należy stosować nowe podejście w definiowaniu zawodu bibliotekarza. Wśród nowych profili wyróżnia się m.in. bibliotekarza cyfrowego (digital librarian), data librarian, data steward, metadata librarian, blended librarian, research librarian, a nawet smart librarian, który wykorzystuje nowoczesne technologie do maksymalizacji i optymalizacji pracy biblioteki. Wiele z tych określeń nie ma jeszcze polskojęzycznych odpowiedników.
Nie zabrakło także tematu otwartej nauki. W obrębie tego zagadnienia prezentowane były kwestie związane z zarządzaniem danymi badawczymi oraz nauką obywatelską w szczególności. Ten ostatni temat został poruszony m.in. w referacie dotyczącym obszarów zaangażowania i współpracy bibliotek z instytucjami prowadzącymi działania z zakresu nauki obywatelskiej. Nauka obywatelska (crowd science, community science, participatory reserach, crowd-sourced citizen science) to termin opisujący różne sposoby uczestniczenia społeczeństwa w nauce, gdzie obywatele (wolontariusze) są aktywnie zaangażowani w badania, w partnerstwie lub współpracy z naukowcami lub profesjonalistami (European Citizen Science Association – ECSA). Aktywność wolontariuszy widoczna jest przede wszystkim w dziedzinach takich jak astronomia czy ornitologia, gdzie konieczne jest pokrycie obserwacją dużych obszarów czy zgromadzenie dużej liczby danych. Jedną z pierwszych takich inicjatyw był North American Bird Phenology Program (1881-1970). W wyniku współpracy sieci wolontariuszy zgromadzono unikalną kolekcję sześciu milionów kart obserwacji migracji ptaków w Ameryce Północnej od końcówki XIX w. do II wojny światowej. Porównanie tych danych w czasie uwidacznia zmiany tras przelotów i prowokuje hipotezy co na te zmiany wpłynęło.
Poziomy zaangażowania w naukę obywatelską są zróżnicowane: od włączenia wolontariuszy w pozyskiwanie prostych danych, przez tworzenie baz, po bardziej zaawansowane uczestnictwo w definiowaniu problemów badawczych. Biblioteki również włączają się w takie działania – od propagowania samej idei otwartej nauki, przez warsztaty i szkolenia na ten temat, po partycypowanie w projektach badawczych, m.in. poprzez użyczanie infrastruktury technicznej lub lokalowej.
Przykładowe działania, w których uczestniczą biblioteki to m.in.:
- Saxonian Bibliography – w której udział bierze Saksońska Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka w Dreźnie. Projekt polega na stworzeniu szablonu umożliwiającego integrację danych zarejestrowanych w Bibliografii Saksonii z artykułami z Wikipedii;
- Lakes in spare time – projekt polegający na badaniu jakości wody w jeziorach oraz środowiska wokół tych zbiorników wodnych prowadzony przez Bibliotekę Uniwersytetu Południowej Danii. Projekt angażuje zarówno dorosłych obywateli, jak również dzieci i młodzież, a właściwie całe rodziny;
- StallCatchers – projekt Uniwersytetu Princeton prowadzony we współpracy z biblioteką, której zadaniem jest jego promowanie, czy udostępnianie laboratoriów komputerowych.
Kontekst technologicznego rozwoju i przenoszenie do sfery cyfrowej wielu aspektów działalności badawczej, także z zakresu nauk humanistycznych i społecznych, powoduje wykształcenie się nowych metod i narzędzi badawczych, a przede wszystkim nowych przedmiotów badań. Humanistyka, do niedawna opierająca swoje zasoby wyłącznie na druku, cyfryzuje się. To kolejne wyzwanie również dla bibliotek, które rozwijają swoją infrastrukturę techniczną, a bibliotekarze – doskonalą już posiadane lub poznają zupełnie nowe kompetencje, np. z zakresu digitalizacji, by móc pracować m.in. w repozytoriach czy bibliotekach cyfrowych. Przykłady bibliotecznych projektów z zakresu humanistyki cyfrowej to Academica, Wirtualne Laboratorium Transkrypcji, czy Federacja Bibliotek Cyfrowych.
Konferencja nie wyczerpała tematów, jakie wiążą się z automatyzacją bibliotek. Obecnie „topowym” jest sztuczna inteligencja (AI). Za dwa lata z pewnością wiele uwagi zostanie poświęcone właśnie temu zagadnieniu, szczególnie w kontekście funkcjonowania nowoczesnych bibliotek.
Lilianna Nalewajska, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń