Meluzyna Reaktywacja. Średniowieczny romans w dziewiętnastowiecznym wydaniu

Do najważniejszych zespołów proweniencyjnych XIX-wiecznej kolekcji Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie należy zespół obiektów pochodzących z Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie (zwanego także Warszawskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk, Towarzystwem Warszawskim Przyjaciół Nauk, Towarzystwem Królewskim Przyjaciół Nauk, Warszawskim Towarzystwem Królewskim Przyjaciół Nauk i opisywanego skrótami tych wszystkich wariantów nazwy). To arcyważne dla polskiej kultury XIX wieku towarzystwo o charakterze akademii naukowej, funkcjonujące w Warszawie od 1800 do 1832 roku, zrzeszające literatów, uczonych, badaczy różnych specjalności, osobistości życia publicznego, zostało rozwiązane przez władze rosyjskie w ramach represji po Powstaniu Listopadowym. Bibliotekę WTPN zamknięto wskutek rozkazu cesarskiego 21 listopada 1831 roku, a jej faktyczna likwidacja nastąpiła w po­łowie lutego 1832 roku. Znaczna część jej zbiorów, głównie obcojęzycznych, została wywieziona do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu, pozostała zaś wpłynęła do Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, przekształconej rychło po likwidacji Uczelni w Bibliotekę Rządową. Wówczas trafiła do BUW niepozorna książka w broszurowej oprawie pt. Meluzyna. Romans historyczny z niemieckiego na język polski przełożony; w roku 1768 powtórnie a teraz po raz trzeci z poprawą i niektóremi odmianami wydany, opublikowana w Warszawie w 1822 roku. To pierwsza z licznych XIX-wiecznych edycji średniowiecznej historii, która stała się niegdyś bohaterką prezentacji na BuwLOGu, przepięknie ilustrowanej rycinami z XVI-wiecznego obiektu, przechowywanego w Gabinecie Starych Druków BUW. Baśniowo-fantastyczna, zawiła fabularnie, z dzisiejszego punktu widzenia wręcz nieco kuriozalna opowieść o hybrydycznej bohaterce i jej dzielnym potomstwie zrobiła bowiem wielką, trwającą aż po wiek XX, karierę w literaturze i kulturze popularnej, budząc także zainteresowanie uczonych.

Prezentowany dziś obiekt XIX-wieczny, opatrzony obecnie sygnaturą topograficzną 5.12.7.93. (po niegdysiejszym przesygnowaniu z 2g.5.6.153.), posiada znaki proweniencyjne wskazujące na jego historię. Oprócz rosyjskiej pieczęci Biblioteki Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego z dwugłowym orłem na stronie tytułowej książki widnieje odręczny zapis: „Bibl[ioteka] Tow[arzystwa] Król[ewskiego] War[szawskiego] Prz[yjaciół] Nauk. 1822”, a na jej grzbiecie – naklejka sygnaturowa książnicy WTPN (Ec. 815).

W Bibliotece WTPN publikacja, dopuszczona do druku w październiku 1821 roku decyzją cenzora dzieł naukowych Jana Kruszewskiego, wicereferendarza Rady Stanu Królestwa Polskiego, i wydana w Drukarni Józefa Węckiego w 1822 roku, znalazła się – jak wynika z zapisu na stronie tytułowej – wkrótce po wydaniu. Z pewnością została przekazana książnicy przez samego nakładcę. Wydawcy i księgarze Józef Zawadzki i Józef Węcki współprowadzili w Warszawie słynną księgarnię nakładową, wydającą pod różnymi nazwami (m.in.: Drukarnia Zawadzkiego i Węckiego Uprzywilejowanych Drukarzy i Księgarzy Dworu Królestwa Polskiego) – warszawską filię firmy wileńskiej, związanej z tamtejszym uniwersytetem. Drukowali własne i cudze nakłady dzieł oryginalnych i tłumaczonych (głównie z łaciny, języka angielskiego i niemieckiego) z zakresu literatury pięknej i różnych dziedzin nauki, w tym prac naukowych i literackich licznych członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Począwszy od 1815 roku dobrowolnie ofiarowywali Bibliotece WTPN wydawane przez siebie druki – 8  października tego roku na  posiedzeniu  ogólnym  Towarzystwa  odno­towano  w  protokole, że „przyrzekli na piśmie, iż na  przyszłość z każdego nowego później u nich wy­chodzić mającego dzieła po jednym egzemplarzu składać będą do Bi­blioteki Towarzystwa”, zobowiązali się więc de facto do przekazywania dla WTPN egzemplarza obowiązkowego, o co zresztą Towarzystwo zabiegało u różnych nakładców.

Legenda o Meluzynie, trafiając w pierwszej połowie XIX wieku do druku u renomowanych wydawców i do biblioteki naukowej, miała za sobą długą historię, niewyłącznie związaną z nauką i kulturą wysoką. Opowieść ta z pewnością funkcjonowała w obiegu oralnym i pisemnym literatury europejskiej przynajmniej od XII wieku, a miała źródła w starszych, nawet mitycznych, także orientalnych, opowieściach, ukazujących związek miłosny człowieka z nadprzyrodzoną istotą wodną, przyjmującą postać węża, smoka czy syreny (uważajmy na warszawskim Powiślu!). W XIII i XIV wieku podanie o Meluzynie połączyło się z przekazem o początkach domu Lusignanów i stało się ich legendą genealogiczną o pochodzeniu i wzroście potęgi rodu. Artystycznie opowieść o Meluzynie ukształtowali dwaj autorzy francuscy końca XIV i początku XV wieku: Jean d’Arras – autor romansu prozą, ofiarowanego Janowi Wspaniałemu, księciu Berry i Owerni, hrabiemu Poitiers, i jego siostrze Marii de France – oraz Coudrette (Couldrette) z Poitiers – duchowny, który napisał wierszowany poemat epicki na zlecenie Guillaume’a VII de Parthenay-l’Archevêque i jego syna Jeana II. Wersja wierszowana Coudrette’a stała się podstawą prozaicznej parafrazy niemieckiej Thüringa von Ringoltingen z Berna pt. Das abenteürlich buch beweyset uns von einer frawen genandt Melusina. Jego dzieło, popularyzowane w rękopisach od 1456, a wydane po raz pierwszy drukiem w 1474 roku, dało początek wielkiej karierze europejskiej tego romansu. Do końca XVI wieku opublikowano około 30 edycji niemieckiego tekstu o Meluzynie. W XVI wieku przełożono go na czeski i polski, w XVII wieku – na duński, a z niego w XVIII wieku – na szwedzki i islandzki; wersję polską przetłumaczono w XVII wieku dwukrotnie na rosyjski. Także francuska wersja prozaiczna Jeana d’Arras została wydana w 1478 roku, a następnie była wznawiana i przekładana na łacinę, hiszpański, portugalski i niderlandzki (do tej grupy edycji należy obiekt z Gabinetu Starych Druków BUW). Oparta na przekładzie Thüringa von Ringoltingen polska Historia wdzięczna o szlachetnej a pięknej Meluzynie pióra Marcina Siennika z 1569 roku (pierwodruk nie zachował się) także była wznawiana wielokrotnie – w egzemplarzach unikatowych zachowały się edycje z lat 1671, 1731, 1744, 1763, 1768, 1769, 1787.

Dzieje XIX-wieczne polskiej Meluzyny otworzyło właśnie warszawskie wydanie Węckiego z 1822 roku, które przez Bibliotekę WTPN trafiło do BUW. Kolejną zmodyfikowaną edycją tego przekładu z niemieckiego było wydanie w Mikołowie w 1859 roku, natomiast w 1847 roku Józef Lompa wydał po polsku nowe tłumaczenie z niemieckiego, podobnie jak następnie Edward Feitzinger w roku 1884 (tę wersję wznawiano kilkakrotnie do 1918 roku). Większość edycji XIX-wiecznych miało charakter i cel popularny i wpisywało się w historię literatury i książki jarmarcznej czy straganowej, którą historia o Meluzynie współtworzyła już od XVI wieku.

Na tym tle jako szczególnie interesująca jawi się, powstała być może w kręgu Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, warszawska publikacja z 1822 roku. Choć niewątpliwie wpisywała się w szerokie zainteresowanie, także niewyrafinowanego czytelnika, fantastycznym romansem, została opatrzona posłowiem – uczoną rozprawką (nieznanego autora) o charakterze przynajmniej popularnonaukowym. Rzut oka na historią romansów i powieści to wczesny XIX-wieczny szkic historycznoliteracki o wymienionych w tytule gatunkach literackich i literaturze popularnej w ogóle.

 

Marta M. Kacprzak, Gabinet Zbiorów XIX Wieku

 

Bibliografia:

– [Roman Krzywy], Wstęp, w: Historia o szlachetnej a pięknej Meluzynie, oprac. Roman Krzywy, Warszawa 2015, s. 5-33. BUW WD PG7157.S48 H57 2015 

– Janusz Dunin, Literatura popularna, w: Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod redakcją Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej, Wrocław – Warszawa – Kraków 2002, s. 497-500. BUW WD PG7051.S525 2002

– [Jolanta Ługowska, Tadeusz Żabski], Romans rycerski w obiegu jarmarcznym. Posłowie, w: królewnie Magielonie i świętej Genowefie różne przygody, smutki i pociechy, nieszczęścia i szczęścia, przy odmianach  omylnego świata reprezentujące, opracowali Jolanta Ługowska i Tadeusz Żabski, Wrocław 1992, s. 273-302. BUW WD PN6120.95.R57 P54 1992

– Eliza Małek, Historia o Meluzynie. Z dziejów romansu rycerskiego na Rusi, Bydgoszcz 1978. BUW sygn. 462270