Ogłoszenie tez odpustowych przez augustiańskiego mnicha Marcina Lutra w dniu 31 października 1517 r. zapoczątkowało przemiany znane nam wszystkim pod hasłem Reformacja. Czy owe tezy przybito do kościelnej furty w Wittenberdze (jak głosi legenda) – nie da się stwierdzić jednoznacznie. Bezsporny jest jednak fakt, iż stały się one symbolicznym początkiem dziejowych przemian. 31 października każdego roku kościół luterański na całym świecie obchodzi Pamiątkę Reformacji, w ubiegłym roku była to szczególna rocznica – minęło 500 lat od wittenberskich wydarzeń.
Uroczystości z tej okazji miały miejsce przez cały 2017 rok na świecie, w tym również w Polsce – na Pomorzu, Mazurach, Górnym Śląsku, Śląsku Cieszyńskim oraz w Warszawie. Odbywały się sesje, konferencje, odczyty, otwierano okolicznościowe wystawy. Jednym z wydarzeń towarzyszących centralnym uroczystościom kończącym rok Jubileuszu Reformacji w Polsce, była wystawa „Czytaj i osądź czystym sercem”, zorganizowana w BUW we współpracy z Kościołem Ewangelicko-Augsburskim i pod patronatem JM Rektora UW prof. Marcina Pałysa, dostępna dla publiczności w dniach 20-29 października 2017 roku. Zaprezentowaliśmy na niej ponad 90 ciekawych, cennych i różnorodnych eksponatów z kolekcji zbiorów specjalnych.
Były to obiekty związane głównie z polską Reformacją – chcieliśmy zaakcentować rodzime wątki i zaprzeczyć stereotypowi „ewangelika, a więc Niemca”. Pragnęliśmy zaprezentować dzieła ważne merytorycznie, ale i atrakcyjne pod względem wizualnym. Swoje miejsce znalazły woluminy zarówno drukowane, jak i rękopiśmienne oraz obiekty artystyczne. Naszą opowieść o Reformacji rozpoczęliśmy od wizerunków Ojca Reformacji – Marcina Lutra oraz kilku wybranych pism jego autorstwa. Wittenberskie wydarzenia odbiły się szerokim echem i wywołały ostre reakcje, zatem nie można było pominąć pism polemicznych pióra osób związanych z kościołem katolickim. Pośród innych drukowanych książek staraliśmy się pokazać dzieła, których nie mogło zabraknąć w biblioteczce pobożnego ewangelika, a mianowicie Pismo Święte, postylle i kancjonały. Udostępniliśmy więc monumentalną Biblię Brzeską (1563), poręczną Biblię Gdańską (1630) i unikat – Ewangelię według świętego Mateusza (1551) czyli pierwsze drukowane tłumaczenie na język polski fragmentu Pisma Świętego. Rękopiśmienna dedykacja Jana Seklucjana pozostawiona na karcie tytułowej tegoż druku, a skierowana do Jana Maleckiego, również wydawcy i konkurenta w tej dziedzinie, posłużyła za tytuł naszej wystawy i katalogu – czytaj i osądź czystym sercem (łac. lege et candido pectore iudica). Natomiast z postylli zobaczyć można było kazania kalwinisty Mikołaja Reja oraz słynną, XVIII-wieczną „dambrówkę” – wydany w Brzegu zbiór kazań Samuela Dambrowskiego. Z licznej grupy śpiewników zaprezentowaliśmy XVI-wieczny, bogato wyposażony kancjonał braci czeskich oraz niewielkie śpiewniki wydawane w wielu ważnych warsztatach typograficznych od XVI do XIX wieku włącznie. Ciekawą historię kryje tzw. „kancjonał mazurski” – na wystawie reprezentowany przez edycję z 1807 r. Ten niezmiernie popularny wśród Mazurów śpiewnik ukazał się od 1741 r. do połowy XX w. ponad stukrotnie, w 50 tysiącach egzemplarzy każdy. Jego dwa nakłady uległy zniszczeniu – w 1934 r. przez nazistów, w 1955 r. w czasach PRL-u. Warto dodać, iż podczas uroczystej sesji na Zamku Królewskim, kończącej centralne obchody święta Reformacji w Polsce (27 października 2017 r.), reprint tego kancjonału (2017) został podarowany Kościołowi luterańskiemu w Szwecji na ręce ks. abpa Antje Jackelena jako podziękowanie za pomoc udzieloną Mazurom po II wojnie światowej przez Szwecję.
Katalog wystawy. BUW Wolny Dostęp BR302.5 .B85 2017
Liczną grupę stanowiły katechizmy oraz jubileuszowe wydania konfesji augsburskiej (1530-1630-1730 i kilka z wieku XIX). Wiele spośród zaprezentowanych woluminów (w tym sporo rękopisów) świadczy o działalności i życiu ewangelików w Polsce. Pragnęliśmy również pokazać obiekty związane z historią warszawskich ewangelików – luterańską parafią Świętej Trójcy. Wśród obiektów związanych z jej dziejami, na uwagę zasługuje tzw. agenda saska – księga liturgiczna, stanowiąca własność tegoż zboru oraz rysunki architektoniczne wspomnianej świątyni autorstwa Szymona Bogumiła Zuga z kolekcji ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z dziejami ewangelików w Warszawie związany jest również Samuel Bogumił Linde – pierwszy dyrektor uczelnianej książnicy. Książka z jego kolekcji (z dedykacją od profesora królewieckiej Albertyny) była również dostępna na naszej wystawie. Nie sposób opisać ani choćby wymienić wszystkich obiektów, mimo iż każdy jest ważny i ciekawy. Ekspozycja, głównie ze względu na fakt udostępnienia oryginałów, trwała zaledwie kilka dni, lecz ślad po niej pozostał w postaci drukowanej publikacji. Dwujęzyczny katalog z opisami 90 obiektów autorstwa ośmiorga kustoszy zbiorów specjalnych (firma Lidex sponsorowała tłumaczenie tekstów) wydrukowało wydawnictwo „Augustana”, dzięki finansowemu wsparciu Samorządu Województwa Mazowieckiego.
Wyboru obiektów na wystawę dokonał zespół kuratorski. Gabinet Starych Druków reprezentowała m.in. Elżbieta Bylina, Gabinet Rękopisów ‒ Ewa Piskurewicz, Gabinet Rycin ‒ dr Izabela Przepałkowska i Przemysław Wątroba, Gabinet Zbiorów Muzycznych ‒ Piotr Maculewicz i Katarzyna Spurgjasz, Gabinet Zbiorów XIX Wieku ‒ dr Marta Kacprzak. Całość prac nad scenariuszem wystawy i katalogiem koordynowała dr Joanna Milewska-Kozłowska z Gabinetu Starych Druków, nad szatą graficzną publikacji czuwał Marcin Laszczkowski, zaś zdjęcia wykonał Bartłomiej Karelin. Współpracą z Kościołem Ewangelicko-Augsburskim oraz firmą Lidex kierowała Agnieszka Kościelniak-Osiak. W przygotowanie obiektów na wystawę dużym zaangażowaniem wykazali się fachowcy z Oddziału Ochrony i Konserwacji Zbiorów pod kierownictwem Ewy Urzykowskiej. Pracami technicznymi i aranżowaniem sali wystawowej zajmował się Oddział Promocji i Wystaw i inni pracownicy BUW niewymienieni z nazwiska.
dr Joanna Milewska-Kozłowska, Gabinet Starych Druków
Fot.: Jadwiga Antoniak, Oddział Rozwoju Zasobów Elektronicznych