Prawda, fałsz, czy fake-news?

W dobie informacyjnego tsunami, którym jesteśmy zalewani ze wszystkim możliwych stron, kanałów informacyjnych i różnorodnych mediów, truizmem wydaje się twierdzenie o konieczności weryfikowania prawdziwości informacji. W jaki sposób ustalić wiarygodność źródła informacji? Kto stoi za informacją? Czy treści, które konsumujemy na co dzień odpowiadają naszym potrzebom? I jak na nas oddziałują? Czy znamy i stosujemy techniki pozwalające skutecznie weryfikować informacje? Dobrze mieć świadomość tych zagadnień, przydatnych zarówno w codziennym życiu prywatnym, jak i zawodowym; umiejętność znalezienia i oceny informacji ma przecież wpływ na decyzje każdego z nas. Tematyka przeciwdziałania dezinformacji podjęta została w cyklu webinarów zorganizowanych przez TechSoup Europe i Stowarzyszenie Demagog 10, 17 i 24 listopada 2020 r. W cyklu spotkań pod tytułem: Edukacja medialna: jak uruchomić krytyczne myślenie? Omówione zostały:

• fact-checking i narzędzia weryfikacji,
• wiarygodne źródła informacji,
• dieta medialna i błędy poznawcze.

Stowarzyszenie Demagog

Na początek kilka informacji o Stowarzyszeniu Demagog, które w Polsce działa formalnie od 2016 r. (dwa lata wcześniej zespół Demagoga już weryfikował wypowiedzi polityków i ich obietnice przedwyborcze). Stowarzyszenie to jest pierwszą w naszym kraju organizacją fact-checkingową. Misją Stowarzyszenia jest

„działanie na rzecz poprawy jakości debaty publicznej w Polsce, tak aby bezstronna i wiarygodna informacja była podstawowym źródłem wiedzy obywateli”.

Bezstronne i wiarygodne informacje powinny być standardem w świecie polityki, dziennikarstwa, nauki. Jak jednak przeciętny Kowalski może rozpoznać, czy słowa polityka przytoczone w gazecie czy na stronie internetowej są prawdziwe, czy też nie? W jaki sposób można weryfikować informacje, by świadomie kształtować swoje poglądy i opinie? Stowarzyszenie Demagog zajmuje się przede wszystkim kontrolą przejrzystości debaty obywatelskiej – na swoich stronach publikuje m.in. zweryfikowane wypowiedzi polityków z oznaczeniem prawda/fałsz. Działania te wykonywane są w sposób obiektywny, według przyjętej metodologii oraz pod kontrolą IFCN – International Fact-Checking Network. Warto dodać, że IFCN powstało w 2015 r. przy Poynter Institute na Florydzie i zrzesza 66 organizacji fact-checkingowych z całego świata. Stowarzyszenie Demagog działa także na rzecz edukacji społeczeństwa – rozpowszechnia ideę fact-checkingu, m.in. poprzez warsztaty prowadzone w Akademii Fact-Checkingu skierowane do różnych grup, od uczniów i studentów, przez nauczycieli i edukatorów, seniorów, aż po środowisko biznesu.

Czym jest fact-checking?

Najprościej rzecz ujmując, to sprawdzanie i weryfikowanie informacji. A jak skutecznie szukać informacji? Model pracy z informacją nazywany jest Wielką Szóstką (ang. Big6 Skills). Tych sześć kroków rozpoczyna określenie zadania, stwierdzenie jakich informacji brakuje lub na czym polega problem, który chcemy rozwiązać. Następny krok to wybór strategii – wybór źródeł informacji, a kolejny to dotarcie do nich (stwierdzenie, czy źródło jest dostępne i czy posiada potrzebne informacje). Czwartym krokiem jest analiza źródła – dokonanie wyboru informacji, następnym – wykorzystanie informacji, a ostatnim jest ocena efektów (stwierdzenie, czy problem został rozwiązany). Umiejętność świadomego krytycznego, selektywnego korzystania ze środków masowego przekazu określane jest jako edukacja medialna. Należy również zaznaczyć, że obszar działań fact-checkingowych powinien być zarezerwowany wyłącznie dla neutralnych podmiotów, dlatego istotne jest sprawdzenie, m.in. poprzez zastosowanie lateral reading kto (jaka organizacja, instytucja) zajmuje się weryfikacją informacji, bo wcale nie jest to oczywiste, że robią to całkowicie niezależne jednostki.

Czym jest fake news?

Termin fake news rozpowszechnił się w 2016 r., w okresie wyborów prezydenckich w USA i decyzji Brytyjczyków o brexicie. Co oznacza? To fałszywa informacja udostępniona w sieci lub za pośrednictwem mediów tradycyjnych, imitująca informację prawdziwą i stworzona w celu realizacji określonego celu, np. wpływu na decyzje wyborców lub osiągnięcie korzyści finansowych. Wyróżnia się siedem rodzajów fałszywych informacji: treści sfabrykowane, treści zmanipulowane, podszywanie się (np. fałszywe portale lub profile w mediach społecznościowych), fałszywy kontekst (prawdziwe informacje prezentowane w nieprawdziwym kontekście), treści wprowadzające w błąd, fałszywy związek (np. nagłówek nieodpowiadający treści informacji), satyra i parodia. W jaki zatem sposób weryfikować informacje? Zaleca się stosowanie tzw. sprawdzania w poziomie (ang. lateral reading), polegające na szukaniu opinii o danej stronie w sieci, poza analizowaną stroną. Chodzi o sprawdzenie kto jest właścicielem portalu/strony, w jaki sposób finansuje swoją działalność, jaką inną działalność prowadzi i jakie są powiązania między instytucjami (na stronach zamieszczane są grafy powiązań). Należy korzystać z portali fact-checkingowych, takich jak Konktet24, Sprawdzam AFP, Demagog. Weryfikować można nie tylko teksty, ale także zdjęcia i treści wideo. Przykładowe narzędzia to: Google i Yandex (wiodąca wyszukiwarka w Rosji) – wyszukiwarki umożliwiają wyszukiwanie obrazem, w ten sposób możliwe jest dokonanie porównania obrazów, ustalenie, gdzie jeszcze w sieci został opublikowany obraz; projekt InVID oraz wtyczka umożliwiająca weryfikację treści zamieszczanych w mediach społecznościowych; Wayback Machine – archiwum Internetu, w którym można odnaleźć i porównać wygląd i zawartość witryny obecnie i w przeszłości.

Inne narzędzia fact-checkingowe to m.in. amerykańskie strony:

• Factcheck.org – portal fact-checkingowy założony w 2003 r., wywodzi się ze środowiska naukowego, funkcjonuje na Uniwersytecie w Pensylwanii;
• PolitiFact,
• Snopes – portal fact-checkingowy założony już w 1994 r.

Dieta medialna i konsumowanie informacji

Jesteś tym, co jesz. Dieta może być zdrowa albo wpływać na nas negatywnie. Podobnie oddziałują treści, które do nas trafiają, po które sięgamy. Na dietę wpływa również ilość konsumowanych treści – istnieje limit treści, które jesteśmy w stanie przyswoić. Dziś, w szczególnym czasie epidemii koronawirusa bombardują nas przede wszystkim informacje na tematy związane z pandemią. Doprowadziło to do wykształcenia nowego terminu: infodemia (ang. infodemiology, infodemic = information + epidemic). Na stronie Światowej Organizacji Zdrowia (https://www.who.int/news-room/spotlight/let-s-flatten-the-infodemic-curve) umieszczono poradnik, w jaki sposób identyfikować nieprawdziwe informacje związane z epidemią.

Kluczową zasadą przy korzystaniu z informacji jest zachowanie postawy krytycznej wobec źródła i, podobnie jak w diecie żywieniowej, nieuleganie łatwym pokusom, powstrzymywanie się od chęci kliknięcia w pierwszy z wyszukanych wyników (ang. click restraint), ale baczniejsze przyjrzenie się adresowi strony i świadomy jej wybór. Nie zawsze przecież korzystamy ze znanych nam i zaufanych źródeł, sięgamy także po informacje trafiające do nas przypadkowo.

Lilianna Nalewajska, Oddział usług Informacyjnych i Szkoleń