Strategie publikowania w czasopismach Open Access

Publikacja w czasopismach open access jest niemal identyczna z wydawaniem artykułów w modelu tradycyjnym. Główne różnice dotyczą procedury recenzowania, który może przebiegać również w modelu otwartym, oraz wymogu uiszczenia opłat za proces publikacyjny.

Uniwersytety i instytucje szkolnictwa wyższego mają do wyboru kilka możliwych ścieżek publikowania w open access w oparciu o wewnętrzne i zewnętrzne zasoby oraz swoje możliwości finansowania. Można je podzielić na następujące kategorie:

• Umowy transformacyjne: Umowy zawierane między wydawcą, a daną instytucją lub konsorcjum, w ramach których biblioteka lub konsorcjum uiszcza opłatę (ang. article processing charges, APC płatne z góry) za udostępnienie wszystkich artykułów opublikowanych przez naukowców powiązanych z ich organizacją w pełnym otwartym dostępie. Tak zwany „złoty” (ang. gold) model otwartego dostępu.
• Wspólna infrastruktura i finansowanie: Biblioteki i wydawcy nawiązują strategiczne partnerstwa, aby wspólnie finansować infrastrukturę i usługi wydawnicze.
• Autoarchiwizacja autorów (ang. author self-archiving): To model otwartego dostępu, często określany, jako „zielony” (ang. green), w którym autorzy archiwizują autorskie wersje artykułów na licencji Creative Commons CC BY, z poszanowaniem polityki wydawcy i obowiązujących przepisów prawa.
• Modele transakcyjne dotyczące artykułów: Autorzy pokrywają koszty publikacji w otwartym dostępie, takie jak wspomniane wcześniej APC lub opłaty za zgłoszenie. Jest to kolejny rodzaj „złotego” modelu otwartego dostępu, natomiast instytucja nie ma podpisanej odrębnej umowy na publikowanie.
• Otwarte platformy publikacyjne: Autorzy umieszczają swoje artykuły na otwartych platformach przed recenzją. Recenzja, zwykle dokonywana w modelu otwartym, przeprowadzana jest w ramach tzw. post-publikacji. Zazwyczaj obowiązuje pewna opłata za przetwarzanie artykułu. F1000 Research lub Peer Community In są przykładami tego rodzaju platform.
• Inne modele biznesowe: Oznaczają różnorodne alternatywne źródła przychodów, od finansowania społecznościowego, przez reklamy, po dotacje. Są one powszechnie znane, jako „diamentowy/platynowy” (ang. diamond/platinum) model otwartego dostępu.

Brak opłat dla autorów i czytelników

W związku z bardzo długim procesem przekształcania tradycyjnych czasopism na model otwartego dostępu (zgodnie z Planem S), autorzy zachęcani są do wybierania w pierwszej kolejności tytułów, które są w pełni otwarte (nie hybrydowe) i nie pobierają opłat (APC), zachowując przy tym wysoką jakość swojej pracy. Takie czasopisma nazywane są diamentowymi lub platynowymi (inaczej diamentowo/platynową ścieżką).

Mimo kontrowersji wokół publikacji drapieżnych, warto podkreślić znaczenie wyboru otwartych czasopism – zwłaszcza tych zarządzanych przez akademików – oraz praktyk otwartej nauki w celu lepszego dzielenia się badaniami i wiedzą na skalę globalną. Otwarty dostęp nie oznacza, że czasopismo jest niskiej jakości lub że autorzy zawsze muszą płacić za publikację, ponieważ istnieją czasopisma, które nie pobierają opłat od autorów, a artykuł mimo to przechodzi rzetelną recenzję.

Czasopisma diamentowe korzystają z różnych modeli biznesowych, ponieważ nie ma jednego uniwersalnego modelu, który sprawdziłby się w każdym przypadku. Warto sprawdzić, czy istnieją specjalne programy (krajowe, instytucjonalne) i fundusze na pokrycie opłat wydawniczych lub kosztów prowadzenia czasopisma. Niektóre bezpłatne czasopisma z otwartym dostępem otrzymują bezpośrednie lub pośrednie dotacje od instytucji takich jak uniwersytety, laboratoria, ośrodki badawcze, biblioteki, wydawnictwa, szpitale, muzea, towarzystwa naukowe, fundacje lub agencje rządowe. Niektóre czasopisma uzyskują dochód z reklam, usług pomocniczych, składek członkowskich (konsorcja), darowizn, wsparcia rzeczowego (czas i umiejętności wolontariuszy), drukowania wersji papierowych lub sprzedaży edycji premium (dodatkowe funkcjonalności wersji elektronicznej).

Jak znaleźć diamentowe/platynowe czasopismo?

DOAJ (ang. The Directory of Open Access Journals) indeksuje diamentowe/platynowe czasopisma publikujące w otwartym dostępie. Wybierz interesujące Cię czasopismo i sprawdź, czy obowiązują w nim opłaty za publikację (ang. no publication fees).

Możesz również skorzystać z narzędzia Think. Check. Submit.

Jeśli nie znalazłeś odpowiedniego tytułu i nie masz środków na publikację (lub są one niewystarczające), sprawdź, czy wydawca zgadza się na publikację odpowiedniej wersji w repozytorium. Najlepiej po prostu sprawdzić politykę wydawcy na platformie Sherpa Romeo i na stronie czasopisma.

Istnieje kilka etapów, przez które przechodzi artykuł. Oto kilka terminów dla każdego z tych etapów, które będą pomocne i szczególnie przydatne, gdy chcesz zdeponować swój artykuł w repozytorium, zgodnie z wymaganiami wydawcy:

• Pre-print – znany również jako „pre-submission„. Jest to format wczesnej dystrybucji manuskryptów w celu uzyskania opinii od innych autorów, przed formalną recenzją i publikacją w czasopiśmie.
• Post-print – wersja manuskryptu, która została poprawiona i zaakceptowana po recenzji. Znana również jako Accepted Author Manuscript (AMM) lub Author Manuscript Online (AMO). Oznacza to, że artykuł przeszedł proces wzajemnej weryfikacji; jest to ostatnia wersja przesłana przez autorów do redakcji bez składu i logo wydawcy.
• Version of Record (VOR) – ostateczna wersja manuskryptu, po recenzji, zawierająca wszelkie poprawki, skład i obróbkę produkcyjną dokonaną przez wydawców.
• ePrint – dowolna cyfrowa wersja dokumentu naukowego dostępna online. ePrint może odnosić się do pre-printu, post-printu i version of record.

Zachowaj każdą wersję swojego artykułu. Każda wersja zdeponowana w repozytorium powinna być oznaczona innym identyfikatorem (np. osobny numer DOI dotyczy wersji pre-print i post-print) i informacją o związku między nimi oraz o tym, co zostało zmienione/poprawione.

Podpowiedź: Dobrym pomysłem jest współpraca przy pisaniu z pracownikiem naukowym, którego wydawnictwo uniwersyteckie prowadzi czasopisma z open access – w przypadku złotego otwartego dostępu opłaty są często znoszone dla współautorów. Wydawcy często zgadzają się na podział opłat między instytucje. Trzeba tylko wcześniej o to poprosić i uzgodnić to ze współautorem.

Jeśli płacisz, płać za jakość i unikaj czasopism hybrydowych – model APC

Opłata za publikację artykułu (APC) to opłata uiszczana na rzecz wydawcy w celu umożliwienia swobodnego dostępu do artykułu po jego opublikowaniu. Jest ona również znana, jako opłata za przetwarzanie artykułu, opłata za otwarty dostęp i ogólnie obejmuje szereg usług i kosztów związanych z publikacją artykułu naukowego. Zazwyczaj obejmuje:

• Recenzja: Koszty związane z procesem recenzji, który obejmuje przegląd i ocenę jakości przesłanego manuskryptu.
• Redakcja: Usługi edycji i korekty w celu poprawy przejrzystości, gramatyki i ogólnej jakości artykułu.
• Skład: Formatowanie artykułu tak, aby spełniał standardy wydawcy i był gotowy do publikacji.
• Hosting: Koszt umieszczenia i utrzymania artykułu na platformie lub stronie internetowej wydawcy, co zapewnia jego dostępność dla czytelników.
• Cyfrowa archiwizacja: Zapewnienie długoterminowej dostępności artykułu.

Wybór modelu płatności może zależeć od kilku czynników, w tym polityki wydawcy, praktyk czasopisma oraz preferencji autorów lub ich instytucji. Niektórzy wydawcy zwlekają z publikacją do momentu opłacenia pełnego APC, inni publikują mimo to i ufają, że APC zostanie opłacone. Ważne jest, aby autorzy byli świadomi zasad płatności obowiązujących w czasopiśmie, do którego przesyłają artykuł, i odpowiednio uwzględniali w budżecie koszty APC. Ponadto autorzy powinni komunikować się ze swoimi instytucjami lub fundatorami badań, aby upewnić się, że dostępne są środki na APC. Nieopłacenie APC może prowadzić do opóźnień w publikacji lub, w niektórych przypadkach, do usunięcia opublikowanego artykułu ze strony internetowej czasopisma.

Wśród czasopism w złotym modelu znajdują się tzw. tytuły w pełni otwarte i hybrydowe, w których autor (lub jego instytucja) płaci za publikację. Zaleca się, by w pierwszej kolejności wybierać tytuły w pełni otwarte. Wzmacnia to przekaz, jaki otrzymują wydawcy, a mianowicie, że środowisko akademickie popiera ideę otwartości, ale nie za wygórowaną cenę. Czasopisma hybrydowe mają czasem niejasne i niekorzystne zasady pobierania opłat za subskrypcję i publikację jednocześnie (tzw. double dipping). Warto wybierać takich wydawców, którzy bezpośrednio informują o finansowaniu swojej działalności i publikują dane dotyczące przejrzystości cen (zobacz np. Fair Open Access Alliance Breakdown of Publication Services and Fees). 

Od wydawców oczekuje się przejrzystości w zakresie pobieranych przez nich opłat APC, a informacje te powinny być łatwo dostępne dla autorów i instytucji. Opłaty APC mogą się znacznie różnić w zależności od wydawcy, dziedziny badań i poziomu świadczonych usług. Niektóre czasopisma oferują obniżone lub zerowe opłaty APC dla autorów z krajów o niższych dochodach lub w określonych okolicznościach.

Niektóre czasopisma hybrydowe stosują model, w którym początkowo publikują artykuł w zamkniętym dostępie (tj. za paywall-em) po przyjęciu, ale artykuł jest udostępniany bezpłatnie (w otwartym dostępie) po opłaceniu APC. Badacz otrzymuje ostateczne potwierdzenie APC wraz z fakturą w określonym przedziale czasowym, na przykład 4-8 tygodni do momentu opublikowania artykułu, co powinno dać mu wystarczająco dużo czasu na opłacenie APC.

Źródła / Dodatkowe materiały:

Bolelli, S., Perrin, Sébastien. (2021, December 13). Strategies for Publishing in Open Access Journals. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.5779084 

Open Access Publishing. (2023, October 2). Foster facilitate open science training for European research. https://www.fosteropenscience.eu/node/2331 

Sharing preprints. (2023, October 2). Foster Facilitate Open Science Training for European Research. https://www.fosteropenscience.eu/node/2332

Ševkušić, Milica, Nježić, Irena. (2023) Open access publishing: training approaches: the EIFL open science train-the-trainer bootcamp. OpenPlato. https://openplato.eu/course/view.php?id=45#section-4 

Polecany webinar przygotowany w ramach sojuszu 4EU+:

 

Karolina Minch, Oddział Wydawnictw Ciągłych, Pełnomocniczka Dyrektora BUW ds. otwartej nauki