W zbiorach Gabinetu Rękopisów BUW znajduje się pewna ilość dokumentów, pochodzących z Archiwum Lubomirskich[1]. Wśród nich naszą uwagę zwrócił datowany na 18 września 1703 r. dokument zawierający ugodę między królem Augustem II Sasem a wdową po marszałku wielkim koronnym Józefie Karolu Lubomirskim (zmarłym 15 grudnia 1702 r.), Teofilą Ludwiką z książąt Zasławskich († 1709)[2]. Ugoda potwierdzała zachowanie przez nią i dzieci zmarłego: ekonomii sandomierskiej, licznych starostw oraz dwóch wsi w województwie mazowieckim (Łomianek i Nowego Dworu) w zamian za opłatę w wysokości 60000 talarów[3].
August II Mocny,
król polski i wielki książę litewski
(1697–1706, 1709–1733).
Pieczęć: stan dobry, odciśnięta w czerwonym laku, o rozmiarach 17×20 mm.
Opis: tarcza podzielona krzyżem kawalerskim z krawędziami na 4 części, w jego środku tarcza sercowa, podzielona na 2 pola, w prawym – dwa skrzyżowane miecze elektorskie, w lewym – 5 pasów, na których na skos leży obręcz korony rucianej, nad tarczą korona (herb saski), w polach 1 i 4 – Orzeł polski, w 2 i 3 – Pogoń litewska, pod tarczę podłożona gwiazda orderowa o 8 końcach, nad tarczą – zamknięta korona królewska, około herbu łańcuch Orderu Słonia – ze słoniami i wieżyczkami na tle wstęgi.
Dokument: Punkty ugody między królem Augustem II Sasem a księżną Teofilą Ludwiką Lubomirską, marszałkową wielką koronną o arendzie Ekonomii [sandomierskiej] za 60000 talarów i zgodę na potwierdzenie trzymania starostw, a także wsi Łomianek i Nowego Dworu w województwie Mazowieckim[4].
Data i miejsce: 18 września 1703 r., Ujazdów, Korona Polska.
Sygn.: Rps. nr 1894.
Najbardziej zdziwiła nas pieczęć, którą obok autografu „Augustus Rex”, był zapieczętowany ten kontrakt. Niewielka, bo o rozmiarach 17×20 mm, nosi cechy tak zwanej pieczęci sygnetowej[5], co dla wagi i znaczenia dokumentu, do którego ona była wykorzystana, jest niezwykłym wydarzeniem. Jeszcze jedną niespodzianką stał się wizerunek herbu na tym sygnecie: tarcza podzielona krzyżem kawalerskim z wyraźnie zaznaczonymi krawędziami na 4 części, w jego środku umieszczona tarcza sercowa, która z kolei jest podzielona na 2 pola, w prawym – dwa skrzyżowane miecze elektorskie, w lewym – 5 pasów, na których na skos leży połowa korony rucianej, nad tarczą – mitra książęca (herb saski), w polach 1 i 4 – Orzeł polski, w 2 i 3 Pogoń litewska, pod tarczę podłożona gwiazda orderowa o 8 końcach, nad tarczą – zamknięta korona królewska, około herbu łańcuch i znak duńskiego Orderu Słonia[6] (il. 1).
Pieczęć herbowa sygnetowa króla Augusta II Sasa ze GRPS BUW (1703).
Spośród badaczy sfragistyki króla Augusta II Sasa opis tego sygnetu jako pierwszy podał Marian Gumowski, jednak nie umieścił on w swojej pracy wizerunku tego sygnetu. Jedyny odcisk takiej pieczęci M. Gumowski znalazł w zbiorze pieczątek kolekcjonera kryjącego się pod monogramem GFM „Collectio diversorum stemmatum et sigillorum…” z Muzeum hr. Czapskich w Krakowie i datował ją na 1727 r., ale jednocześnie słusznie zauważył, że pochodzi ona:
„…z początków panowania Augusta II. Wskazują na to ordery duńskie…”[7].
Inną wskazówką dotyczącą istnienia takiej pieczęci już w pierwszym okresie panowania Augusta II Sasa w latach 1697–1706 były wybijane w 1702 r. rzadkie dzisiaj srebrne talary i złote dwudukaty tego monarchy. Na rewersach tych monet był wizerunek wielopolowej tarczy herbowej sasko-polsko-litewskiej, rozmieszczonej na tle orderowej gwiazdy pod królewską koroną i opasaną łańcuchem duńskiego Orderu Słonia[8] (il. 2).
Rewers talara srebrnego z Muzeum Zamku Królewskiego w Warszawie (1702).
Fot. J. Węsierski.
Przez długi czas o ikonografii samej pieczęci nie wiele było wiadomo; dopiero w 2010 r. w katalogu „Pieczęcie królów i królowych Polski” zostało opublikowane jej zdjęcie ze zbiorów AGAD. Odcisk pochodził z koperty z nieznanej bliżej korespondencji króla Augusta II Sasa, dlatego był bez daty[9]. W związku z tym egzemplarz odcisku pieczęci pochodzący z GRPS BUW, który ma dokładną datę – 18 września 1703 r. – jest ważny dla ustalenia czasu powstania samego sygnetu. Zbiega się on z czasem otrzymania przez Augusta II Sasa duńskiego Orderu Słonia, obrania go na tron polski i wybijania monet z herbem orderowym.
Zgodnie z informacją podaną w książce Janusa Bircherodiusa „Breviarium Equestre”, wydanej w 1704 r., przyszły król polski Fryderyk August Wettyn otrzymał Order Słonia od króla duńskiego Chrystiana V Oldenburga († 1699) jeszcze 24 września 1686 r. Wiadomo, że w r. 1693 był wprowadzony przez tego monarchę Statut Orderu, ograniczono koło jego kawalerów i zmieniono wygląd orderowych gwiazdy i krzyża[10]. Z kolei jego syn Fryderyk IV († 1730) wprowadził wzór herbu złożonego z krzyżem orderowym[11]. We wspomnianym „Breviarium Equestre” wśród herbów kawalerów umieszczonych w tablicy „Insignia et Symbola Equitum Ordinis Elephantini”, był podany razem z dewizą „NUNQUAM INGRATUO” („Zawsze będę wdzięczny”) sasko-polsko-litewski herb Fryderyka Augusta, króla polskiego[12] (il. 3).
Sasko-polsko-litewski herb Augusta II Sasa jako kawalera Orderu Słonia (1704).
Jak można przypuszczać, połączenie heraldyki Augusta II Sasa ze znakami Orderu Słonia na jego sygnecie było powiązane ze zmianami w Statucie i w praktyce manifestowania przynależności do Orderu ograniczonego grona kawalerów, które były wprowadzone przez duńskich monarchów Chrystiana V i Fryderyka IV Oldenburgów. Można także stwierdzić, że sygnet z taką kompozycją heraldyczną mógł być wykonany dla Augusta II Sasa w latach 1697–1702. Sentymentu do tego duńskiego Orderu u monarchy dodawał też ten fakt, że jego matka pochodziła z tejże dynastii Oldenburgów, co także mogło przyczynić się do sporządzenia odpowiedniego sygnetu orderowego.
W kontekście tego sygnetu trzeba rozpatrywać jeszcze jedną tajemniczą pieczęć z GRPS BUW, wyciśniętą na liście królewskim, wysłanym do marszałka nadwornego koronnego, starosty sandomierskiego Józefa Karola Lubomirskiego 1 marca 1699 r.[13] Jak wynika z opisu katalogowego, miała ona wizerunek:
„…z 6 polową tarczą polsko-saską, nakrytą dużą koroną i otoczoną łańcuchem z orderem słonia u dołu. W otoku nieczytelny dwuwierszowy tekst”[14].
Pieczęć herbowa króla Augusta II Sasa ze zbiorów GRPS BUW (1699).
Niestety, zły stan zachowania odcisku tej pieczęci, zupełnie nieznanej M. Gumowskiemu[15], jest taki, że budzi kontrowersje w odczytaniu niektórych elementów Orderu Słonia, przywieszonego do herbu sasko-polsko-litewskiego, a zwłaszcza w rodzaju ogniw łańcucha orderowego (il. 4). Z pewnością można stwierdzić, że tłok tej pieczęci był wykonany dla Augusta II Sasa po jego koronacji, na co wskazuje zatarta data „16||97” nad koroną królewską. Jak można się domyślać, tłok był w użyciu przez bardzo krótki okres. Zastąpiono go innym tłokiem, wytworzonym w tym samym 1697 r., z tymże wielopolowym herbem, ale godła saskie w jego centrum zostały umieszczone na tarczy owalnej bez korony książęcej. Niestety łańcuch Orderu Słonia został przez wydawców katalogu „Pieczęcie królów i królowych Polski” pomyłkowo zidentyfikowany jako łańcuch Orderu Złotego Runa[16]. Pomyłkę tę powtórzono w 2015 r. w drugim wydaniu katalogu, choć na odcisku wyraźnie widać na łańcuchu znak Orderu Słonia[17].
August II Mocny,
król polski i wielki książę litewski
(1697–1706, 1709–1733).
Pieczęć: zły stan zachowania, zatarta, odciśnięta przez papier, o średnicy 61 mm.
Opis: tarcza kartuszowa podzielona na 4 części, w jego środku leży kartuszowa tarcza sercowa, z kolei podzielona na 2 pola, w prawym – dwa skrzyżowane miecze elektorskie, w lewym – zatarte 5 pasów, na których na skos leży obręcz korony rucianej (herb saski), w polach 1 i 4 – Orzeł polski, w 2 i 3 – Pogoń litewska, nad tarczą – wielka zamknięta korona królewska, nad którą widać zatartą datę: „16||97”, około herbu łańcuch Orderu Słonia.
Dokument: List króla polskiego Augusta II Sasa do Józefa Karola Lubomirskiego, marszałka nadwornego koronnego, starosty sandomierskiego z prośbą o przysłanie do Warszawy na okres karnawału dwóch swoich śpiewaków Josepina i Doniaquona[18].
Napis w otoku: mocno zatarty: „AVGVSTVS II D GREX POLO[N] MAG DVX LIT[VA] | R[V]S [P]RVS MAS SAM LIV KIIOV VOL[H]YN[IAE] || POD PODL SMOL CZERN [N]E[C] N[O]N | HERED DVX SAXON & PRIPS ELE[C]T [&]”.
Data i miejsce: 1 marca 1699 r., Warszawa, Korona Polska.
Sygn.: Rps. nr 1892.
W późniejszych czasach herb orderowy z sygnetu i monet Augusta II Sasa, wbrew opinii Hanny Widackiej[19], posłużył za wzór dla grafika Jana Surmackiego, który stworzył zestaw miedziorytów z wizerunkami znaków Orderu Orła Białego, zamieszczony w dziele Jana Fryderyka Sapiehy (1680–1751), kasztelana trockiego i kanclerza wielkiego litewskiego, wydanym w Warszawie i Kolonii w 1730 r. W tym wydaniu znana z sygnetu kompozycja heraldyczna niemal całkowicie pokrywa się z rysunkiem herbu orderowego Orła Białego autorstwa Jana Surmackiego. Rozbieżności między nimi są niewielkie: krzyż kawalerski na rysunku ma bardziej wygięte ramiona i napis na nich „PRO FIDE LEGE ET GREGE” („Za Wiarę, Prawo i Naród”), zamiast łańcucha i znaku Słonia – łańcuch i znak Orderu Orła Białego[20] (il. 5).
Order Orła Białego Augusta II Sasa (1730). Miedzioryt Jana Surmackiego
Taka zbieżność budzi pytanie: czy to nie historia otrzymania duńskiego Orderu podsunęła pomysł Augustowi II Sasowi o ustanowieniu Orderu Orła Białego po wstąpieniu na tron polski w 1697 r.? Wśród różnych wersji jego powstania[21] duński ślad wygląda na najbardziej wiarygodny. W każdym razie, duńskie heraldyczne i orderowe wzory Orderu Słonia były dobrze znane królowi i jego otoczeniu. Tak dobrze, że niewątpliwie zasiadając na polskim tronie czerpał z nich swoje inspiracje orderowe. W związku z tym, zwróćmy uwagę na jeszcze jeden tajemniczy tłok pieczęci z herbem sasko-polsko-litewskim i Orderem na wstędze około niego, wykonany w tymże 1697 r., który wydawcy katalogu „Pieczęcie królów i królowych Polski” zidentyfikowali jako Order Orła Białego ze znakiem zapytania[22]. Wygląda na to, że ten Order czy jego wzór zaistniały wcześniej, niż myślą badacze[23].
W każdym razie, podane wyżej nieznane i mało znane odciski pieczęci herbowych Augusta II Sasa ze zbiorów GRPS BUW wyraźnie świadczą o istnieniu u tego monarchy już od 1697 r. kompletu złożonego z tłoku i sygnetu, które możemy określić jako pieczęcie herbowe sasko-polsko-litewskie z duńskim Orderem Słonia.
Aliaksei Shalanda / Gabinet Rękopisów BUW
[1] W. Stummer, Wstęp, [w:] Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, oprac. J. Borysiak, H. Kozerska, E. Piskurewicz, W. Stummer, Warszawa, 1994, t. VI, s. V–VII.
[2] Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik, 1992, s. 81.
[3] BUW, rps. nr 1894, k. 1.
[4] Katalog rękopisów Biblioteki uniwersyteckiej w Warszawie, oprac. J. Borysiak, H. Kozerska, E. Piskurewicz, W. Stummer, Warszawa, 1994, t. VI, s. 36.
[5] J. Rogulski. Pieczęcie herbowe książąt Sanguszków od XVI do XVIII wieku, [w:] Dawne pieczęcie. Typologia – metody badań – interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa, 2015, s. 438, 470.
[6] BUW, rps. nr 1894, k. 1.
[7] M. Gumowski, Pieczęcie królów polskich, Warszawa, 1910, s. 76, nr 154.
[8] M. Gumowski, Pieczęcie królów polskich, Warszawa, 1910, s. 76, nr 154; Muzeum Zamku Królewskiego w Warszawie, Gabinet Numizmatyczny, N. 830/2602, Medal Augusta II na dekorację duńskim Orderem Słonia. // https://digitalizacja.zamek-krolewski.pl/obiekt-18144-medal-augusta-ii-na-dekoracje-dunskim-orderem-slonia. Fot. J. Węsierski; Michał Niemczyk, Antykwariat numizmatyczny, August II Mocny, dwudukat 1702, Drezno, Order Słonia, rzadkość. // https://aukcjamonet.pl/product/46796/august-ii-mocny-dwudukat-1702-drezno-order-slonia-rzadkosc?lang=pl; Inne typy monet: August II Mocny, talar, Lipsk, 1702, EPH, Order Słonia. // https://onebid.pl/pl/monety-august-ii-mocny-talar-lipsk-1702-eph-order-slonia-rzadki/257236; Talar 1702, Lipsk. Aw: Krzyż duńskiego Orderu Słonia. // https://onebid.pl/pl/monety-talar-1702-lipsk-aw-krzyz-dunskiego-orderu-slonia-i/416335.
[9] Pieczęcie królów i królowych Polski. Tabularium Actorum Antiquorum Varsoviense Maximum, Divisio Prima–„InSimul”, Warszawa, 2010, s. 162; Sigilla regum et reginarum Poloniae. Pieczęcie królów i królowych Polski ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa, 2015, wyd. II, s. 200.
[10] J. Bircherodius, Breviarium Equestre, Seu De Uluftriflimo et Inclytiflimo Equestri Ordine Elephantino Ejusq; Origine, progreflu, ac splendore hodierno Tractatus, Collectus Ex Antiquis Diplomatibus, Bullis, Numismatibus, Insignibus, Praecipue autem Ex pofthumo et manuscripto Ivari Hertzholmii Codice, Hauniae, 1704, fol. 80–84, 85–94, tab. VII–IX.
[11] J. Bircherodius, Breviarium Equestre…, Hauniae, 1704, fol. 95–96, tab. XI.
[12] J. Bircherodius, Breviarium Equestre…, Hauniae, 1704, fol. 97, tab. XIII, nr 1; J.F. Sapieha, Annotacye historyczne o początku, dawnocsi, zacnosci heroicznego y wielce sławnego w Krolestwie Polskim Orderu, Kawalerow Białego Orła Przez Nayjaśnieyszego Krola JMći Augusta II z rozmaitych Rewolucyi windykowanego […], Warszawa, 1730, fol. 195–196.
[13] BUW, rps. nr 1892, k. 2.
[14] Katalog rękopisów Biblioteki uniwersyteckiej w Warszawie, oprac. J. Borysiak, H. Kozerska, E. Piskurewicz, W. Stummer, Warszawa, 1994, t. VI, s. 35.
[15] M. Gumowski, Pieczęcie królów polskich, Warszawa, 1910, s. 69–77.
[16] Pieczęcie królów i królowych Polski.Tabularium Actorum Antiquorum Varsoviense Maximum, Divisio Prima–„InSimul”, Warszawa, 2010, s. 164. August II Sas był kawalerem Orderu Złotego Runa od 1697 r., ale sam znak i łańcuch orderowy otrzymał dopiero 9 kwietnia 1722 r., patrz: S. Roszak, O początkach i rozwoju Orderu Orła Białego, [w:] Za Ojczyznę i Naród. 300 lat Orderu Orła Białego. Wystawa w Zamku Królewskim w Warszawie, 9 listopada 2005 – 31 stycznia 2006, Warszawa, 2005, s. 62.
[17] Sigilla regum et reginarum Poloniae. Pieczęcie królów i królowych Polski ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa, 2015, wyd. II, s. 188.
[18] Katalog rękopisów Biblioteki uniwersyteckiej w Warszawie, oprac. J. Borysiak, H. Kozerska, E. Piskurewicz, W. Stummer, Warszawa, 1994, t. VI, s. 35–36.
[19] H. Widacka, [Jan Fryderyk Sapieha]. Adnotationes historicae de origine, antiqvitate, excellentia, heroici ac celeberrimi in Regno Poloniae ordinis Equitum Aquilae Albae, [w:] Za Ojczyznę i Naród. 300 lat Orderu Orła Białego. Wystawa w Zamku Królewskim w Warszawie, 9 listopada 2005 – 31 stycznia 2006, Warszawa, 2005, s. 98.
[20] Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. G.2150, Surmacki, Jan (fl. 1701–1750), [Order Orła Białego]. // https://polona.pl/preview/302dddb2-3652-4a9b-92d7-6d04a2fe9042; J.F. Sapieha, Annotacye historyczne o początku, dawnocsi, zacnosci heroicznego y wielce sławnego w Krolestwie Polskim Orderu, Kawalerow Białego Orła Przez Nayjaśnieyszego Krola JMći Augusta II z rozmaitych Rewolucyi windykowanego […], Warszawa, 1730, fol. 133–134; J.F. Sapieha, Adnotationes historicae de origine, antiqvitate, excellentia, heroici ac celeberrimi in Regno Poloniae ordinis Equitum Aquilae Albae […], Coloniae, 1730, fol. 160–161.
[21] K. Filipow, Order Orła Białego, Białystok, 1995, s. 5–9; S. Roszak, O początkach i rozwoju Orderu Orła Białego, s. 61; J. Burdowicz-Nowicki, Czy Order Orła Białego ustanowiono dla rosyjskich generałów? O początkach odznaczenia 1698/1701–1705, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, r. CXVII, z. 2 (2010), s. 10–11; M. Sierba, Tykocińskie początki Orderu Orła Białego, [w:] Vade Nobiscum, t. VI, Łódź, 2013, s. 153–158.
[22] Pieczęcie królów i królowych Polski.Tabularium Actorum Antiquorum Varsoviense Maximum, Divisio Prima–„InSimul”, Warszawa, 2010, s. 167; Sigilla regum et reginarum Poloniae. Pieczęcie królów i królowych Polski ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa, 2015, wyd. II, s. 189.
[23] S. Roszak, O początkach i rozwoju Orderu Orła Białego, s. 63; J. Burdowicz-Nowicki, Czy Order Orła Białego ustanowiono dla rosyjskich generałów?, s. 10–13, 28–29; M. Sierba, Tykocińskie początki Orderu Orła Białego, s. 158.