Pierwszą część relacji, w której opisujemy Almę, można znaleźć pod tym linkiem.
Centrum wspierania otwartej nauki UK
Jeden dzień naszego pobytu w UK poświęcono na naszą prośbę prezentacji Centrum pro podporu open science (CpOS) – Centrum wspierania otwartej nauki, które zajmuje się zagadnieniami otwartej nauki i zarządzania danymi badawczymi.
W Republice Czeskiej nie przyjęto dotąd narodowej strategii dla otwierania nauki (podobna sytuacja jest w Polsce), ale na szczeblu krajowym działa powołana na pięć lat grupa robocza, która przygotowuje plan wdrożenia zasad open science. Tymczasem otwieranie dostępu do tekstów naukowych i danych badawczych nie jest wymagane nawet przez czeskich grantodawców (w Polsce NCN sformułował takie wymagania). Sytuacja ta zmieni się zapewne po wdrożeniu Dyrektywy EU 2019/2014 w sprawie otwartych danych i ponownego wykorzystywania informacji sektora publicznego (w Polsce ustawa weszła w życie w grudniu 2021 r.). Pomimo braku zarówno narodowych, jak i instytucjonalnych polityk otwartościowych, Biblioteka Centralna Uniwersytetu Karola w styczniu 2021 r. utworzyła Centrum wspierania otwartej nauki. Zatrudnia ono 6 osób. Cztery z nich zajmują się danymi badawczymi i repozytorium, a dwie pozostałe – innymi wątkami z zakresu otwartej nauki.
Do głównych zadań Centrum należy:
- wsparcie pracowników i studentów Uniwersytetu Karola w zakresie otwartego dostępu, także w aspekcie prawnym i zarządzania danymi badawczymi,
- prowadzenie sieci wydziałowych koordynatorów otwartego dostępu (są to głównie pracownicy bibliotek),
- monitoring opłat za otwarty dostęp ponoszonych przez autorów afiliowanych na UK,
- współpraca z redakcją Repozytorium Cyfrowego Uniwersytetu Karola,
- organizacja działań edukacyjnych i promocyjnych związanych z otwartą nauką na UK,
- reprezentowanie Uniwersytetu Karola w grupach roboczych i inicjatywach na rzecz rozwoju otwartej nauki na poziomie krajowym i międzynarodowym.
Centrum dysponuje profesjonalnym studiem nagraniowym, w którym przygotowywane są podcasty na temat otwartej nauki. Ciekawym cyklem jest Open Science Champions, wywiady z naukowcami praktykującymi otwartość w nauce.
Wsparcie w zakresie zarządzanie danymi badawczymi
O właściwym opisywaniu, archiwizacji i udostępnianiu danych badawczych wspomina już Kodeks etyki Uniwersytetu Karola (część III.4). Kwestia zarządzania danymi musi pojawić się wśród zadań każdej jednostki uniwersyteckiej odpowiedzialnej za wsparcie pracowników naukowych. Obecnie prace Centrum koncentrują się na komunikacji w tych kwestiach z badaczami i grupami roboczymi na poziomie instytucjonalnym oraz, na poziomie narodowym, z innymi bibliotekarzami. Celem jest zbudowanie czeskiej sieci managerów danych oraz udział w pracach narodowej grupy roboczej ds. zarządzania danymi badawczymi. Bibliotekarze UK nawiązali też współpracę międzynarodową. Wraz z nami biorą udział w projektach Sojuszu 4EU+. Konsultują się także z managerami danych z wiodących ośrodków w Gandawie i Utrechcie.
Oprócz współpracy i wymiany doświadczeń z innymi ośrodkami wspierającymi OS, bibliotekarze z UK przeprowadzili wśród pracowników naukowych Uniwersytetu Karola ankietę, w której zapytali o to, co dzieje się z ich danymi na każdym etapie cyklu badań (research data lifecycle). Przypomnijmy, że cykl ten rozpoczyna się od zaplanowania jakie dane będą zbierane, następnie jest etap ich gromadzenia, obróbki, analizy, zapisania by wreszcie móc się nimi podzielić, tak by inni naukowcy mogli użyć ich ponownie. Opracowana na Uniwersytecie Karola ankieta została wysłana do pracowników naukowych. Wypełniło ją 400 osób. Przedstawione nam wyniki raczej nie zaskakują: większość naukowców nie używa repozytoriów danych, same dane wysyłają do współpracowników najczęściej e-mailem lub trzymają je w chmurach (ku przerażeniu lokalnego inspektora danych), na własnych komputerach i dyskach przenośnych. Raport z badań (w jęz. czeskim) jest dostępny na Zenodo. Oczywistym wnioskiem wynikającym z ankiety jest konieczność szkolenia i informowania pracowników naukowych o zasadach zarządzania danymi badawczymi. Powstała strona www poświęcona temu zagadnieniu, oferowane są indywidualne konsultacje na temat planów zarządzania danymi, przygotowano kurs e-learningowy, a także prowadzone są szkolenia na wydziałach i w bibliotece, także dla pracowników administracyjnych UK. Tematyka szkoleń to: research data management (RDM), dane FAIR, dzielenie się danymi, ich bezpieczeństwo i polityki otwartościowe grantodawców.
Celem bibliotekarzy z UK, którzy zajmują się danymi badawczymi są: opracowanie instytucjonalnej polityki zarządzania danymi, utworzenie repozytorium i tzw. DMP tool (narzędzia wspomagającego przygotowanie planu zarządzania danymi) oraz przygotowanie infrastruktury wspierającej pracę z danymi na żywo. Planowany jest także dalszy rozwój usług wsparcia w zakresie RDM, przygotowanie przewodników i kolejnych szkoleń, a także rozwój kompetencji i stworzenie stanowisk tzw. data stewards. Oprócz pracowników biblioteki głównej, każdy wydział UK musi mieć osobę zorientowaną w zagadnieniach zarządzania danymi badawczymi.
Open access
Chociaż, jak wspomniano wcześniej, Uniwersytet Karola formalnie nie przyjął instytucjonalnej polityki otwartego dostępu, open access jest praktyką rekomendowaną. Wspólna deklaracja władz rektorskich i senatu UK z 2017 r., dostępna na stronie Biblioteki, zachęca do otwartego publikowania wszystkich tekstów, których powstanie opłacono z publicznych pieniędzy. Jednocześnie władze uczelni zobowiązały się w Deklaracji do wspierania open access poprzez:
- umieszczenie na stronie Centralnej Biblioteki informacji na temat otwartego dostępu,
- prowadzenia przez nią instytucjonalnego repozytorium publikacji spełniającego wymagania OpenAIRE,
- powołania wydziałowych koordynatorów ds. OA (najczęściej są nimi bibliotekarze),
- opublikowania wewnętrznych przepisów regulujących prawa własności intelektualnej pracowników UK,
- stosowania otwartego dostępu do utworów opublikowanych z grantów, projektów i konkursów finansowanych przez Uniwersytet,
- wspierania zasady otwartego publikowania w Wydawnictwie Karolinum.
Wcześniej, bo już w 2013 r., Uniwersytet podpisał deklarację Berlińską w sprawie otwartego dostępu do wiedzy w naukach ścisłych i humanistyce (UW nie jest jej sygnatariuszem). Od 2015 r. wszystkie czasopisma i książki z wydawnictwa Karolinum Press (Nakladatelství Karolinum) są publikowane w otwartym modelu. Wydawnictwo zezwala również na natychmiastowe umieszczanie autorskich wersji tekstów w repozytoriach instytucjonalnych, na stronach autorów, w Mendeleyu, na stronach ResearchGate, Academia.edu i innych tego typu serwisach.
Dotychczasowe Repozytorium UK, utworzone w 2017 r., było oparte na oprogramowaniu dSpace w wersji 5.6. Obecnie trwają prace nad jego uaktualnieniem do wersji 6 (lecz nie do najnowszej – 7) i przebudową struktury. Redaktorzy czeskiego repozytorium doszli do wniosku, że układ treści odzwierciedlający strukturę samej uczelni, gdzie nadrzędnym elementem kolekcji jest wydział, jest niewygodny dla użytkownika, bo wydłuża jego drogę do konkretnego dokumentu. Przyjęcie podejścia UX do prezentacji treści doprowadziło twórców repozytorium do wniosku, iż lepiej jest posegregować teksty wg typu dokumentu (np. artykuł, książka, rozdział) oraz udostępnić fasety, m.in. dla wydziałów i tematów. To ciekawe zagadnienie, zwłaszcza, że od roku zespół BUW pracuje nad stworzeniem nowego repozytorium UW. Czeskie repozytorium jest redagowane przez Bibliotekę Centralną, a obsługę informatyczną zapewnia mu uniwersyteckie centrum komputerowe.
Rozpoczęte w 2019 r. monitorowanie opłat za OA to kolejne z zadań Centralnej Biblioteki UK. Dane są zbierane na wydziałach, opracowywane w bibliotece i następnie przekazywane do narodowego koordynatora (CzechElib) i do OpenAPC (ciekawa inicjatywa Biblioteki Uniwersytetu w Bielefeld, zbierająca dane o opłatach za otwarte publikowanie; dane dobrowolnie przekazują szkoły wyższe i grantodawcy). Dane z lat 2016-2020 z Uniwersytetu Karola pokazują, że opłaty APC (article processing charge) za otwarty dostęp w czasopismach typu gold OA wzrosły prawie trzykrotnie (z 6 mln Kč= ok. 1,1 mln PLN do prawie 18 mln Kč= ok 3,5 mln PLN). Opłaty BPC (book processing charge) są mniejsze (730 tys. Kč), ale i one systematycznie rosną. Pracownicy Centrum wsparcia chcą promować zieloną drogę otwartego dostępu (repozytorium). Jednak i tak już 40% publikacji autorów afiliowanych na UK publikuje w sposób otwarty mimo, iż uczelnia nie przyjęła polityki otwartej nauki.
Digitalizacja
Podobnie jak wiele innych działalności bibliotecznych, również skanowanie zbiorów jest na Uniwersytecie Karola usługą rozproszoną. Jednak początek i koniec każdej digitalizacji ma miejsce właśnie w Bibliotece Centralnej, w dziale Repozytoriów i Digitalizacji. Co interesujące, zaraz po wytypowaniu obiektu do cyfryzacji każda czeska biblioteka wprowadza jego opis do bazy Narodnej Knihowny. Biblioteka Narodowa musi zaakceptować każdą propozycję digitalizacji. Unika się w ten sposób dublowania skanowania i co za tym idzie – straty pieniędzy. Biblioteka Centralna wspiera biblioteki wydziałowe, które często same skanują swoje zbiory. Jest to pomoc merytoryczna i sprzętowa. W dziale Repozytoriów i Digitalizacji znajdują się dwa skanery – wielkoformatowy SMA oraz skaner przelotowy, do szybkiego skanowania książek, które wcześniej mają ścinane grzbiety, w ramach tzw. skanowania destruktywnego (w Polsce znacznie mniej popularne). Biblioteka posiada też maszynę do automatycznego czyszczenia okładek książek. Finalizacja procesu digitalizacji, niezależnie od tego, w której bibliotece Uniwersytetu Karola została ona rozpoczęta, ma miejsce w Bibliotece Centralnej. Dwie osoby zajmują się publikacją w bibliotece cyfrowej Uniwersytetu Karola.
Biblioteka cyfrowa UK jest częścią większego projektu, w którym bierze udział ponad 30 czeskich instytucji (biblioteki, szkoły wyższe, muzea, archiwa i in.), zarządzanego przez Czeską Bibliotekę Narodową. Kramerius jest aplikacją bazodanową o otwartym kodzie źródłowym, którą można określić jako system zarządzania treścią (CMS). Aplikacja zapewnia dostęp do dokumentów cyfrowych i początkowo była zaprojektowana dla bibliotek cyfrowych, ale ostatecznie jest przystosowana do przechowywania i udostępniania także innych rodzajów dokumentów. Co ciekawe, impulsem do stworzenia Krameriusa była powódź w 2002 r., która zniszczyła wiele książek w czeskich bibliotekach.
Zasób biblioteki cyfrowej Uniwersytetu Karola nie jest duży, to ponad 32 tys. obiektów, z czego ponad 31 tys. stanowią dokumenty zakwalifikowane jako mapy. Roczny przyrost w bibliotece cyfrowej kształtuje się na poziomie kilkuset publikacji. Dla porównania w pierwszym półroczu 2022 r. w naszej Crispie zostało opublikowanych ponad 29 tys. publikacji. W czeskiej bibliotece cyfrowej tylko nieco ponad 300 publikacji ma ograniczony dostęp, reszta jest otwarta (w Crispie w ograniczonym dostępie pozostaje około 1,5 tys. z 458 tys. publikacji) . Oddzielne kolekcje cyfrowe posiadają dwa wydziały Uniwersytetu Karola.
Niewątpliwą zaletą Krameriusa, której brakuje Crispie jest to, że pokazywanie obiektów opiera się na bardzo elastycznej technologii IIIF (International Image interoperability Framework).
Praga…
… to pełne atrakcji i zabytków miasto, które w znacznej mierze zachowało swój klimat sprzed wieków. Zachwalała je nasza koleżanka, która odwiedziła UK w zeszłym roku. Podczas długiego czerwcowego weekendu, który przyszło nam spędzić właśnie nad Wełtawą, mieliśmy jeszcze czas na odwiedzenie innych bibliotek: Klementinum, biblioteki w Klasztorze na Strahowie oraz Praskiej Biblioteki Publicznej z jej słynną instalacją Wieża z książek. A obowiązkową lekturą w czasie naszych przechadzek po mieście była książka Mariusza Szczygła.
Walentyna Karmelitow, Samodzielna Sekcja ds. Automatyzacji Procesów Bibliotecznych
Grzegorz Kłębek, Oddział Rozwoju Zasobów Elektronicznych
Anna Książczak-Gronowska, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń