BUW ’44

Losy Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie zawsze były związane z losami stolicy. Tak też było podczas powstania warszawskiego.

Jeszcze przed powstaniem, wobec zbliżania się frontu do Warszawy, Niemcy zaplanowali ewakuację najcenniejszych zbiorów, przede wszystkim cimeliów i rękopisów, zgromadzonych w Bibliotece Ordynacji Krasińskich na Okólniku, gdzie znajdowały się wówczas także zbiory specjalne BUW. Ponieważ nie dostarczono wagonów, zapakowane skrzynie zniesiono do piwnic. Z pewnością znajdowały się w nich obiekty z BUW, nie zachowała się jednak żadna dokumentacja.

23 lipca zwierzchnik Staatsbibliothek Warschau komisarz Wilhelm Witte opuścił Warszawę, mianując swoim zastępcą dra Józefa Grycza z Biblioteki Narodowej. Jego zwierzchnictwo nad BUW było czysto nominalne, w praktyce na stanowisko dyrektora powrócił doc. dr Adam Lewak. Już 25 lipca wydał pierwsze zarządzenie, dotyczące ochrony przeciwlotniczej i przeciwpożarowej gmachu oraz dziennych i nocnych dyżurów. Wprawdzie w 1943 r. nad magazynem biblioteki zdołano położyć ognioodporny strop, ale ogromne niebezpieczeństwo stanowił fakt, że w okolicznych budynkach uniwersyteckich, m.in. w zrujnowanym Pałacu Kazimierzowskim,

mieściły się wielkie magazyny broni i amunicji, której wybuch oznaczałby zagładę gmachu BUW. Teren UW miał dla Niemców znaczenie strategiczne – przed bramą wybudowano bunkier, mający ryglować ogniem całe Krakowskie Przedmieście,

Posterunek niemiecki przed bramą UW. Zdjęcie ze zbiorów MUW.

Bunkier przed bramą UW. Zdjęcie ze zbiorów MUW.

 a na terenie uniwersytetu stacjonował oddział Genesungkompanie złożony z 30 żołnierzy-ozdrowieńców; jego siła bojowa nie była zbyt wielka, wystarczyła jednak do odparcia ataku Armii Krajowej w pierwszych godzinach powstania. Później zwiększono jego stan do 70 żołnierzy.

W Godzinie „W” dyżur w bibliotece pełniło trzech bibliotekarzy (Bohdan Korzeniewski, Marian Toporowski i Józef Krampera, wysiedleniec z Poznańskiego) i magazynier (Stanisław Włodarski); przebywało tam też kilka innych osób. Już następnego dnia Niemcy przeprowadzili rewizję w poszukiwaniu broni, z której jakoby strzelano z okien BUW. Rewizje takie powtarzały się po każdej większej strzelaninie w okolicy.

Od 6 sierpnia przebywający na terenie UW Polacy zmuszani byli do pracy przy dowożeniu amunicji i żywności do posterunków niemieckich, zbieraniu trupów i rannych, budowaniu barykad itp. Pomimo że było wśród nich więcej mężczyzn, do najcięższych czy najniebezpieczniejszych zadań zawsze wyznaczano bibliotekarzy. Podczas jednej z takich akcji 4 września został śmiertelnie ranny dr Józef Krampera:

zmarł następnego dnia, a dwa dni później został pochowany przed wejściem do BUW.

23 sierpnia powstańcy pod dowództwem plut. Dawicza zaatakowali Uniwersytet przy pomocy samochodu pancernego „Kubuś”. Atak został odparty, a następnego dnia w ramach represji Niemcy postanowili rozstrzelać wszystkich Polaków przebywających na terenie UW (24 osoby); ostatecznie jednak po godzinnym przetrzymywaniu ich na miejscu planowanej egzekucji kobiety i dzieci zwolniono, a mężczyzn odesłano do barykadowania bramy UW.

 W pierwszych tygodniach powstania gmach BUW i znajdujące się w nim zbiory nie były jeszcze zbyt zagrożone. Wprawdzie ogromne pożary budynków płonących na Krakowskim Przedmieściu

sięgały niemal do biblioteki, od huku strzałów wyleciała większość szyb, w dachu było kilka przestrzelin, ale zbiorom nie groził przynajmniej rabunek: żołnierze na ogół honorowali wystawione jeszcze przed powstaniem zaświadczenie komisarza Wittego, mówiące, że bibliotekarze pilnują gmachu i zbiorów „na polecenie władz niemieckich”. Ten sam dokument chronił w pewnym stopniu także i ludzi, którzy – zmuszani wprawdzie do różnych prac – od połowy sierpnia otrzymywali też posiłki z kuchni żołnierskiej, i to w ilości znacznie przekraczającej potrzeby bibliotekarzy; mogli oni więc dzielić się nimi  z innymi „mieszkańcami” UW, a nawet z pędzonymi okolicznymi ulicami wysiedleńcami z zajętego przez Niemców Śródmieścia. Sytuacja zmieniła się w początkach września, kiedy na teren UW weszła Sträflingskompanie – oddział kryminalistów (prawdopodobnie z brygady Dirlewangera). Zakwaterowali się oni w budynku BUW i podczas zaledwie kilkudniowego pobytu straszliwie go zdewastowali. Dochodziło też do kradzieży, chociaż jeszcze nie na taką skalę, jak później podczas akcji pruszkowskiej.

10 września SS poinformowało o nakazie ewakuacji cenniejszych zbiorów i w ciągu kilku następnych dni wywieziono z biblioteki około dwustu skrzyń pospiesznie wybranych starodruków oraz część kolekcji Tołoczanowa. 15 września oddział ozdrowieńców wraz z resztą Niemców opuścił Uniwersytet, a następnego dnia na ich miejsce wkroczył oddział ciężkiej artylerii. Nazajutrz jego dowódca poinformował bibliotekarzy o planie wysadzenia BUW i przedstawił nakaz ewakuacji. 18 września pracownicy biblioteki, chroniący ją przez całą wojnę, musieli ją opuścić. Prowadzeni do obozu pruszkowskiego zdołali uciec i całą grupą przedostali się na Jelonki. Tam 23 września od przypadkowo spotkanego „znajomego” z oddziału ozdrowieńców dowiedzieli się,  że – jak dotąd – biblioteka ocalała.

Akt kapitulacji powstania warszawskiego zawierał paragraf dotyczący zabezpieczenia i ewakuacji dóbr kultury. 25 października polsko-niemiecka komisja udała się do opuszczonej Warszawy, aby rozeznać się w sytuacji (z ramienia BUW – dyr. Adam Lewak i dr Stanisław Herbst). Od 7 listopada w ramach tzw. akcji pruszkowskiej ekipy bibliotekarzy pod kierunkiem Tadeusza Makowieckiego i Wacława Borowego codziennie udawały się do niszczonej systematycznie stolicy, aby wybierać i pakować obiekty przeznaczone do ewakuacji. Były one wywożone do Pruszkowa, a stamtąd koleją do Rzeszy. Dzięki polskim kolejarzom wiadomo było, gdzie trafiały – po wojnie odnaleziono większość z nich na Dolnym Śląsku i Ziemi Lubuskiej. Niezależnie od prowadzonej ewakuacji, wbrew zakazowi Niemców, wybrano książki mające umożliwić wznowienie działalności Uniwersytetu natychmiast po wojnie; księgozbiór ten zniesiono do lochu pod piwnicami BUW i tuż przed świętami zamurowano. Akcja pruszkowska zakończyła się w połowie stycznia. Opuszczane gmachy miały być – jak całe miasto – palone i burzone. Szczęśliwie budynek BUW, chociaż ażurowa konstrukcja jego magazynu bardzo ułatwiłaby pożar, uniknął losu Biblioteki Publicznej na Koszykowej, podpalonej w ostatnich godzinach przed opuszczeniem Warszawy przez Niemców.

Już 19 stycznia 1945 r. wrócił do BUW jej dawny dyrektor, prof. Wacław Borowy, który natychmiast zorganizował ochotniczą załogę mającą zabezpieczyć bibliotekę przed rabunkiem; trzy dni później odbyła się konferencja z władzami wojskowymi, a w następnych dniach wizytacje władz cywilnych i Rektora. 29 stycznia powrócił do BUW i przejął funkcję dyrektor Adam Lewak. Skazana na zagładę Biblioteka wznawiała działalność.

Gmach Biblioteki Uniwersyteckiej, chociaż postrzelany i zdewastowany, ocalał wraz ze znajdującym się w nim, chociaż częściowo rozkradzionym i rozproszonym księgozbiorem. Mimo to biblioteka poniosła ogromne straty. Zbiory specjalne BUW, BN i Biblioteki Ordynacji Krasińskich, zgromadzone przez Niemców w budynku na Okólniku, zostały z premedytacją podpalone już po kapitulacji powstania. W pożarze tym przepadł bezpowrotnie nasz cały zbiór rękopisów, ok. 60% kolekcji Gabinetu Rycin, znaczna część starych druków i zbiorów kartograficznych. Tych strat nie wyrównamy nigdy.

Symbolem losu, który spotkał większość księgozbiorów warszawskich, a mógł spotkać i BUW, są przechowywane w naszych zbiorach książki uszkodzone i zniszczone podczas walk w pobliżu biblioteki.

D. Dalloz, Recueil De Jurisprudence 1850.	D. Dalloz, Recueil De Jurisprudence 1850.	La Revue Pedagogique 1884
Batiffol, Louis, Richelieu et le roi Louis XIII : les véritables rapports du Souverain et de son Ministre .	La Revue Maritime 1836	La Revue Maritime 1836

Habent sua fata libelli : postrzelane, nadpalone – także książki dzieliły los Warszawy.

Głównym źródłem do dziejów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w okresie Powstania Warszawskiego jest „Relacja” Bohdana Korzeniewskiego, spisana „na żywo” przez Wacława Borowego w Milanówku 21i 22 października 1944 r., zachowana w BUW.

Inne relacje, na ogół fragmentaryczne i mające charakter bardziej osobistych wspomnień, spisywane były już wiele lat po wojnie.

Opracowanie wojennych losów BUW można znaleźć np. w publikacjach :

Dzieje Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie 1939-1945 / Wanda Sokołowska.
Warszawa : Uniwersytet Warszawski, 1959. – 125 s.
(Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, ISSN0509-7185 ; 1)
BUW Wolny Dostęp: Z818.W27 S67 1959

Walka o dobra kultury : Warszawa 1939-1945 : księga zbiorowa. T. 1 / pod red. Stanisława Lorentza. Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy, 1970. – 585 s., [136] s. tabl.
(Biblioteka Syrenki)
BUW Wolny Dostęp: D802.P62 W37465 1970 t.1

Małgorzata Jarosławska, Gabinet Zbiorów XIX. wieku