„Księgozbiory historyczne mniejszości religijnych i etnicznych” to temat trzeciej Międzynarodowej Konferencji Proweniencyjnej, która odbyła się 22-23 września 2022 r. w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich. Tak sformułowany temat okazał się strzałem w dziesiątkę. Do wygłoszenia referatów zostali bowiem zaproszeni specjaliści zajmujący się problematyką nieobecną lub z różnych przyczyn pomijaną w badaniach proweniencyjnych. Powszechnie wiadomo, że do czasów II wojny światowej tereny ówczesnej Polski były zamieszkiwane przez liczne mniejszości etniczne i religijne. Byli to Karaimi, Ormianie, Rusini, Tatarzy i Żydzi ze swoją odrębną kulturą i religią. Katolicka większość mieszkańców żyła w sąsiedztwie wyznawców judaizmu, prawosławia, grekokatolików i różnych wspólnot protestanckich. Po 1945 r. w zbiorach publicznych i prywatnych znalazło schronienie wiele księgozbiorów opuszczonych, przemieszczonych i rozproszonych w wyniku działań wojennych oraz powojennej zmiany granic. Badanie i upowszechnianie wiedzy o tych spuściznach stanowi niezwykle cenne źródło do poznania polskiej i europejskiej historii i kultury.
Po powitaniu uczestników przez nowego dyrektora Ossolineum dr Łukasza Kamińskiego, stan badań, problematykę i postulaty wybranych księgozbiorów mniejszości religijnych i etnicznych w Polsce przedstawiła prof. UWr Barbara Koredczuk. Referaty podzielone zostały na kilka bloków: Dziedzictwo Tatarów, Ormian i Karaimów; Dziedzictwo judaizmu; Dziedzictwo kościołów wschodnich; Dziedzictwo protestantyzmu; Dziedzictwo innych narodów oraz ruchów religijnych i społecznych. Tematykę zbiorów tatarskich drukowanych i rękopiśmiennych omówili prof. Joanna Kulwicka-Kamińska (Centrum Badań Kitabistycznych UMK) oraz dr hab. Andrzej Drozd (UW). Kolekcje karaimskie ze zbiorów prywatnych scharakteryzowała Mariola Abkowicz (UAM), a biblioteki gmin z Łucka i Halicza dr Anna Sulimowicz-Keruth (UW). Ślady ormiańskich księgozbiorów przechowywanych w Lwowskiej Bibliotece Naukowej przedstawiła dr Irina Kachur, natomiast Monika Agopsowicz (Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian) przybliżyła historię i zasób archiwalny tejże fundacji. Losy księgozbiorów żydowskich na terenach międzywojennej Polski opisali prof. Andrzej Mężyński (prof. em. UWr) oraz dr Monika Biesaga. Następnie, dr Dorota Sidorowicz-Mulak (Ossolineum) i dr Monika Jaremków (Katedra Judaistyki UWr) omówiły wyniki badań proweniencyjnych książek żydowskich w zbiorach swoich instytucji, a prof. Marek Sroka z University of Illinois scharakteryzował zbiory judaistyczne, które po II wojnie światowej znalazły się w bibliotekach amerykańskich. Kolejny blok referatów był poświęcony księgozbiorom i bibliotekom Kościołów wschodnich. Referaty wygłosili prof. M. Pidłypczak-Majerowicz (księgozbiory prywatne i zakonne bazylianów), dr Olga Kolosovska i Oksana Zinko ze Lwowa (cyrylickie i łacińskie stare druki z Biblioteki Studionu), dr Ewa Chomentowska z KUL (niekatolickie schematyzmy diecezjalne i zakonne) oraz dr Olga Tkaczuk z Ossolineum (dzieje greckokatolickiej eparchii przemyskiej w kronice ks. Jana Marszałkiewicza z XVIII w.). Dzień drugi poświęcono księgozbiorom zborowym i prywatnym ewangelików augsburgskich i reformowanych w Polsce i Litwie. W tej części, niżej podpisana omówiła prywatny księgozbiór pastora Kościoła reformowanego ks. Augusta Karola Diehla, na podstawie inwentarza przechowywanego w Gabinecie Rękopisów BUW, a dr Joanna Milewska-Kozłowska (GSD) przedstawiła zbiór cennych starych druków dawnej Wallenberg-Fenderli’sche Bibliothek z Kamiennej Góry, znajdujących się obecnie w BUW. Ponadto, Rima Dirsyté z Litewskiej Biblioteki Narodowej, zwróciła uwagę na zachowane w tej bibliotece zbiory Synodu Ewangelicko-Reformowanego w Wilnie, natomiast dr Paulina Pludra-Żuk (PAN) i Ewa Chlebus z Biblioteki Elbląskiej omówiły księgozbiór ewangelickiego teologa Samuela Meienreisa (1572-1604) z Elbląga. Jeden wolumin z jego kolekcji, ozdobiony charakterystycznym superekslibrisem, znajduje się również w zbiorach GSD BUW. Wiele uwagi poświęcono bibliotekom kościelnym ewangelików augsburskich, przechowywanym obecnie w bibliotece uniwersyteckiej w Poznaniu (Jakub Łukaszewski, dr hab. Rafał Wójcik) i Toruniu (Magdalena Awianowicz). Przedstawiono wyniki badań proweniencyjnych biblioteki Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle (dr Renata Czyż, AGH) oraz fragmentów kolekcji przedstawicieli włoskiej i szkockiej mniejszości w zbiorach Ossolineum (dr Agnieszka Franczyk-Cegła). Ponadto, Karolina Tomczyk-Kozioł omówiła księgozbiór Wielkiej Loży Hamburga znajdujący się obecnie w zbiorach Biblioteki UAM w Poznaniu.
Konferencji towarzyszyła wystawa „Ludzie wielu ksiąg – księgi wielu ludzi”. W dniu poprzedzającym obrady odbyła się prezentacja książki, Karolina Lanckorońska w służbie nauki i książki”, wydanej w 2022 r. przez Instytut Polski w Rzymie.
Marianna Czapnik, Gabinet Starych Druków