Konferencja naukowa „Kolekcje królów polskich”

W grudniu minionego roku (11–12 grudnia 2023 r.) Zamek Królewski w Warszawie zaprosił do rozmowy nad szeroko pojmowaną spuścizną artystyczną polskich władców (program i nagrania). W naukowej dyskusji wzięli udział zarówno muzealnicy, jak i akademicy, reprezentujący przede wszystkim dwie pokrewne dziedziny – historię i historię sztuki. Cennym uzupełnieniem wypowiedzi badaczy był prawny aspekt rewindykowanych i odzyskiwanych dzieł sztuki.

Jednym z poważniejszych wyzwań stojących przed badaczem polskich pokrólewskich zbiorów jest znaczny stopień ich rozproszenia, a nierzadko i zaginięcia. Nie tylko z powodu zawirowań wojennych, ale i drogą rodzinnych koligacji lub zakupów obiekty trafiały do zbiorów publicznych i prywatnych m.in. w Niemczech, Szwecji, Francji, Włoszech, Ukrainie i Rosji. Niemal każdy elekcyjny władca, obejmując tron, zaczynał także formowanie swojej monarszej kolekcji. Po jego śmierci obiekty trafiały do spadkobierców, stawały się częścią ich majątków i wraz z nimi wędrowały po Europie, z czasem przekazywane lub – gdy zachodziła konieczność – wyprzedawane.

Napotykane przeszkody w odtwarzaniu królewskich zasobów kulturalnych i naukowych dobrze obrazuje katalog wystawy „Splendor i wiedza. Biblioteka Królewska Stanisława Augusta”. Kuratorzy odłożonej z powodu rosyjskiej inwazji na Ukrainę ekspozycji o bibliotece Stanisława Augusta Poniatowskiego, planowanej na Zamku Królewskim na wiosnę 2022 r., stanęli przed nie lada wyzwaniem koncepcyjnym. Aby zbudować narrację ekspozycji spójną i czytelną dla odbiorcy niezbędne okazało się wypożyczenie eksponatów z siedemnastu krajowych i trzech kijowskich instytucji.

W trakcie dwudniowych, intensywnych obrad można było przekonać się, że tematyka królewskich kolekcji nieustannie otwiera przed badaczami nowe obszary i wciąż inspiruje do naukowych wyzwań i dyskusji. Wygłoszone referaty odpowiadały na pytania o źródła i sposoby pozyskiwania obiektów, dotykały praktycznego przebiegu budowania kolekcji, wskazywały potrzeby determinujące ich powstawanie, a także próbowały odtwarzać późniejsze losy zgromadzonych dzieł sztuki.

„Początki i kształtowanie idei galerii sławnych Polaków króla Stanisława Augusta” to tytuł referatu, który wygłosiłam pierwszego dnia konferencji. Podjęłam w nim temat idei panteonu zasłużonych mężów, która towarzyszyła Poniatowskiemu niemal od początku panowania.

Częścią działań, które Stanisław August uważał za programową misję swojego panowania, było edukowanie rodaków w rodzimej historii i kształtowanie odpowiednich postaw obywatelskich poprzez prezentowanie „wzorcowych” postaci z przeszłości. Galeria sławnych Polaków stała się jednym z lejtmotywów panowania Poniatowskiego. Ewoluowanie koncepcji spowodowało, że jej odbicie można odnaleźć m.in. w pracach poetyckich i historycznych Adama Naruszewicza, obiektach zgromadzonych w zamkowej bibliotece, czy wreszcie – w sposób najbardziej spójny i czytelny, ale nie jedyny – w Przedpokoju Senatorskim Zamku Królewskiego w Warszawie.

W lipcu 1772 r. ukazała się w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” oda Adama Naruszewicza zatytułowana Na obrazy Polaków starożytnych z rozkazu J. K. Mości Stanisława Augusta do Biblioteki Zamkowéj zebrane. Dotychczas ten utwór był omawiany przede wszystkim w kontekście twórczości Naruszewicza. Marginalne wzmianki wcześniejszych badaczy łączyły odę Na obrazy Polaków starożytnych… z bliżej nieokreślonymi malarskimi wizerunkami sławnych rodaków mających znaleźć się na polecenie Poniatowskiego w zamkowej Bibliotece. Tymczasem niepublikowany dotychczas rękopis ze zbioru Gabinetu Rycin BUW dostarcza wymiernych informacji co do personaliów portretowanych i ilości ich wizerunków, zarazem zaprzeczając domniemanej malarskiej technice wykonania.

Są to dwie luźne karty dość znacznych rozmiarów zatytułowane Rejestr obrazów starożytnych i późniejszego wieku Polaków z rozkazu J. K. Mści do biblioteki zamkowej zebranych. Lat porządkiem opisany. Tytuł spisu wyraźnie wskazuje na jego zależność od utworu Naruszewicza, a jednocześnie rozwój zbioru. Ostatnia strona dokumentu przynosi konkretne dane pozwalające na jego datowanie w przedziale pomiędzy 7 stycznia 1774 r., a dniem 13 sierpnia 1775 r.

W tabeli ujęto 122 wizerunki 107 osób uszeregowanych chronologicznie według roku śmierci. Poza imieniem, nazwiskiem i sprawowanym urzędem lub pełnioną funkcją, w zestawieniu wskazano twórców portretu oraz informację o – jak wskazuje nagłówek ostatniej kolumny – „Listach oryginalnych do obrazów przyłączonych”. Mamy więc do czynienia z opracowaniem materiału w taki sposób, aby stanowił podstawowy zasób wiedzy o portretowanym, przydatny do dalszych prac. Biblioteka zamkowa, mająca pełnić funkcję m.in. zaplecza badawczego dla środowiska dworskiego, była najwłaściwszym miejscem przechowywania tego rodzaju obiektów.

Równolegle bądź nieco wcześniej niż gromadzenie podobizn rodaków, król także zlecił (bądź zainspirował) opracowanie życiorysów znamienitych postaci z historii Polski. Biogramy 65 postaci z tych wymienionych w rękopiśmiennym rejestrze omawianym powyżej odnajdujemy w woluminie z Biblioteki Czartoryskich.

Jest to wtórnie oprawiony w półskórek wolumin zawierający 92 karty. Na części z nich znajdują się życiorysy zapisane różnymi rękami. Przeważająca większość kart posiada ślad pionowego złożenia, typowego dla materiałów przygotowywanych z intencją ich późniejszej korekty bądź uzupełnień, np. biogram Jana Fryderyka Sapiehy (zm. 1751) posiada na marginesie uwagę „NB” – „nota bene”, wskazującą na konieczność sprawdzenia i dopisania daty śmierci. Sylwetki zawarte w woluminie zostały oprawione, w jak się wydaje przypadkowej kolejności, ponieważ nie odnajdujemy w ich ani ciągu chronologicznego, ani alfabetycznego. Natomiast jest możliwe wskazanie okresu, przed którym życiorysy powstały. Mianowicie w kilku z nich pojawiają się wzmianki o jezuitach jako o zakonie jeszcze istniejącym, co oznacza czas przed połową 1773 r.

Dotychczas żaden z badaczy nie wskazał na wyraźne związki materiałów z Biblioteki Czartoryskich oraz Rejestru obrazów starożytnych i późniejszego wieku Polaków… z Gabinetu Rycin BUW z zespołem wizerunków znamienitych rodaków określany jako Polonorum Icones, także przechowywanym w Gabinecie Rycin BUW. Kilka lat temu ten zespół stał się przedmiotem mojego artykułu, dlatego w tym miejscu przypomnę jedynie najistotniejsze informacje. Polonorum Icones to obecnie nieco ponad 370 obiektów. Dzisiejszy kształt jest efektem uzupełnień za czasów Stanisława Augusta oraz Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, który nabył go od spadkobierców Poniatowskiego wraz z całym monarszym Gabinetem Rycin.

Wizerunki ujęte w Polonorum Icones są naklejone na kartę, a pod nimi widnieją odręcznie naniesione biogramy portretowanych. Poza drobnymi zmianami w zapisie niektórych słów oraz odmiennymi charakterami pisma, tekst życiorysu z Polonorum Icones jest tożsamy z tym pochodzącym z woluminu z Biblioteki Czartoryskich. Co więcej, wszystkie postaci wymienione w Rejestrze obrazów starożytnych… są obecne w zespole Polonorum Icones. Dzięki zaopatrzeniu wizerunków w życiorysy, zebrane podobizny wzmacniały swój potencjał dydaktyczny oraz sankcjonowały obecność danej osoby w panteonie znamienitych Polaków.

dr Izabela Przepałkowska, Gabinet Rycin

Bibliografia

Izabela Przepałkowska, Polonorum Icones – zbiór „wyobrażeń ludzi w ojczyźnie znakomitych, na hołd potomności zasługujących”. Przyczynek do kształtowania kolekcji Gabinetu Rycin króla Stanisława Augusta, „Artifex Novus” Pismo IHS UKSW, nr 4 (2020), s. 182-193; ISSN 2544-5014

Dwutomowy katalog oraz tom esejów do wystawy:

Splendor i wiedza. Biblioteka Królewska Stanisława Augusta. Eseje, red. naukowa Alina Dzięcioł, Tomasz Jakubowski, Warszawa 2022. (Katalog BUW: Z997.S786 S649 2022)

Splendor i wiedza. Biblioteka Królewska Stanisława Augusta. Katalog, T. 1-2, autorzy scenariusza i kuratorzy Alina Dzięcioł, Tomasz Jakubowski, Warszawa 2022. (Katalog BUW: Z997.S786 S65 2022 t.1; Z997.S786 S65 2022 t. 2)