Obiekt miesiąca: Tłok pieczętny księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego ze zbiorów Gabinetu Rękopisów BUW

W zbiorach Gabinetu Rękopisów BUW oprócz rękopisów można spotkać rzeczy całkiem nieoczekiwane. Do takich niespodzianek zalicza się kolekcja tłoków pieczętnych dawnych zborów ewangelicko-reformowanych Polski z XVII–XIX w. Jest jednak wśród nich kilka takich, które trafiły do niej przypadkowo w niewyjaśnionych bliżej okolicznościach. Naszą uwagę przyciągnął tłok z herbem „Pogoń”, który jak to wynikało z napisu otokowego, należał do księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego († 1823) [1] (il. 1).

Czartoryski Adam Kazimierz
książę na Klewaniu i Żukowie,
generał feldmarszałek wojsk
Jego Cesarskiej i Królewskiej Mości.

Pieczęć: tłok – okrągły, metal, żelazo, kolor srebrzysty, ślady rdzy, zaciemnienia, stan dobry, wykorzystywany był jako narzędzie do prasy pieczętnej, o średnicy 70 mm, trzpień o średnicy 10 mm, wysokość matrycy – 15 mm, trzpienia – 27 mm.

Opis herbu: w polu czerwonym (szrafowanie wertykalne) tarczy francuskiej srebrny (brak szrafowania) jeździec zbrojny z szablą w ręku, na lewym ramieniu ma owalną tarczę z krzyżem podwójnym, w dolnej prawej części tarczy trzy wieże o wierzchach spiczastych („Pogoń” ks. Czartoryskich), nad tarczą leży mitra książęca, z obu stron tarczę trzymają stojący na postumencie rycerze w zbrojach i hełmach, lewymi rękami opierają się o pawęże z podwójnymi krzyżami, pod tarczą na wstęgach wiszą ordery – rosyjski św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania, polskie – Orła Białego i św. Stanisława, pod nimi złożona armatura z bębna, trąby, szabli, armaty, chorągwi i sztandaru, a cały ten herb leży pod baldachimem na płaszczu książęcym podbity gronostajami.

Napis w otoku: „+ ADAM NA KLEWANIU Y ZUKOWIE XIAZE CZARTORYSKI GENERAL FELD: MARSZAŁEK WOYSK I: CES: KR: MCI:”.

Sygn.: BUW: Zbiór tłoków pieczętnych. Nr 49.

Po pierwszym rozbiorze Rzeczy Pospolitej Obojga Narodów w 1772 r. jako nowy poddany austriacki ks. Adam Czartoryski służył w wojsku cesarza rzymskiego i austriackiego monarchy Józefa II Habsburga († 1790), przez którego w 1782 r. jako „kawaler różnych orderów” („Ritter verschiedener Orden”) został nominowany dowódcą armii i generałem kawalerii („Feldzeugmiester und Generäle der Cavallerie”)[2]. Anonimowy autor jego biografii w „Złotej księdze szlachty polskiej” zinterpretował to w ten sposób, że:

„…cesarz Józef II, utwarzając z młodzieży polskiej gwardyą szlachecką galicyjską, wezwał go na dowódzcę, mianując właścicielem pułku jazdy, oraz general-feldzeugmajstrem…”.

[3]

Niemal dosłownie powtórzył to w swoim herbarzu Adam Boniecki:

„Cesarz Józef II-gi utworzywszy z młodzieży galicyjskiej polskiej gwardyę szlachecką, wezwał księcia Adama na jej dowódcę, mianując go jednocześnie właścicielem pułku jazdy i generałem feldzeug-majstrem”.

[4]

W 1802 r. ks. Adam Czartoryski został mianowany przez kolejnego następcę tronu austriackiego Franciszka II Habsburga († 1835) szefem Pułku Piechoty Nr 9[5], a w r. 1805 otrzymał najwyższy stopień w wojsku austriackim – feldmarszałka[6] (il. 2). Nie ma więc racji Helena Waniczkówna twierdząc, że to wydarzenie odbyło się trzy lata później:

„W r. 1808 otrzymał ks. generał nominacje na feldmarszałka i najwyższy austriacki order złotego runa”.

[7]

Pomyłka ta jest wynikiem ogólnego stwierdzenia Adama Bonieckiego, że:

„Franciszek II-gi obdarzył go złotem runem i stopniem feldmarszałka”.

[8]

Dla nas ta poprawka jest ważna z punktu widzenia wyznaczenia 1805 r. jako terminus post quem czasu powstania opisanego wyżej tłoku pieczęci. Jeszcze bardziej uściślają jego datowanie trzy ordery podane na wstęgach pod tarczą herbową z „Pogonią”. Są to: order rosyjski św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania, a także dwa polskie – Orła Białego i św. Stanisława. Wiadomo, że w ciągu swojego życia ks. Adam Czartoryski był kawalerem aż pięciu różnych orderów. W 1762 r. był on odznaczony dwoma rosyjskimi orderami – św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania i św. Anny[9], w 1764 r. – orderem Orła Białego[10], w 1765 r. – orderem św. Stanisława[11], na koniec w r. 1808 – cesarskim Złotego Runa[12].

Te same co na pieczęci trzy ordery – św. Andrzeja, Orła Białego i św. Stanisława – były zebrane razem na wizerunku herbu „Pogoń” w 1785 r., kiedy Adam Czartoryski otrzymał od Józefa II Habsburga dyplom z potwierdzeniem swego książęcego tytułu („Fürst Czartoryski Sangusco”) w Cesarstwie rzymskim [13] (il. 3).

Brak orderu Złotego Runa daje nam 1808 r. jako terminus ante quem i pozwala na stwierdzenie, że opisany wyżej tłok był sporządzony w latach 1805–1808. Tym bardziej że order austriacki jako jedyny pojawiał się na późniejszych portretach księcia feldmarszałka [14], a to znaczy, że był najbardziej doceniany przez właściciela (il. 4). Wiadomo, że w latach 1805–1808 ks. Adam Czartoryski, jak pisała Helena Waniczkówna:

„W pierwszych latach po rozbiorach spędzał czas miedzy Puławami, Sieniawą, Krakowem, Wiedniem i Bardiowem…”.

[15]

W jaki sposób ten tłok pieczętny trafił do Warszawy, pozostaje zagadką. Niestety wśród rękopisów BUW dotychczas nie udało się odnaleźć odcisków tłoka tej pieczęci, co pozwoliłoby nam dokładnie poznać jej przeznaczenie. Fakt, że napis w otoku pieczęci wykonano w języku polskim, przemawia raczej za jej wykorzystaniem do spraw prywatnych. Na razie zostaje ona cenną pamiątką po ks. Adamie Czartoryskim, którego anonimowy autor jego biografii w „Złotej księdze szlachty polskiej” nazywał „największym panem polskim swego czasu”[16].

Aliaksei Shalanda, Gabinet Rękopisów

---

Przypisy:

[1] BUW. Zbiór tłoków pieczętnych. Nr 49.

[2] Militär-Almanach. Schematismus der Kais. Königl. Armée. Wien, 1802, nr. XIII, b. 148. Bogdan Henryk Łuszczyński przetłumaczył „Feldzeugmiester” jako „jenerał broni”, patrz: Biblioteka Narodowa. Sygn. mf. 12788: Bogdan Henryk Łuszczyński, Silva heraldica, [ok. 1850-ok. 1900], t. 2, s. 157.

[3] Czartoryscy herbu Pogoń litewska, [w:] Teodor Żychliński, Złotą księga szlachty polskiej, Poznań, 1886, t. VIII, s. 82.

[4] Adam Boniecki, Herbarz szlachty polskiej, Warszawa, 1900, t. III, s. 330.

[5] Militär-Almanach. Schematismus der Kais. Königl. Armée. Wien, 1802, nr. XIII, b. 148. Militär-Almanach. Schematismus der Kais. Königl. Armée. Wien, 1808, nr. XIX, b. 106. Schematismus für das K.U.K. Heer und für die K.U.K. Kriegsmarine für 1914. Amtliche Ausgabe. Wien, 1914, b. 396.

[6] Militär-Almanach. Schematismus der Kais. Königl. Armée. Wien, 1805, nr. XVI, b. 26, 102. Muzeum Narodowe w Warszawie. Gabinet miniatur, nr. inw. Min. 528 MNW, [w:] https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/zbiory/458539. Domena publiczna.

[7] Helena Waniczkówna, Czartoryski Adam Kazimierz Joachim Ambroży Marek, książę (1734–1823), [w:] PSB, Kraków, 1938, t. IV, s. 255. Herbarz „Rodzina” podaje, oczywiście błędnie, że on był: „feldmarszałek wojsk austriackich [w] 1788 roku”, patrz: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. Oprac. S. Uruski, A.A. Kosiński, A. Włodarski, Warszawa, 1905, t. II, s. 392.

[8] Adam Boniecki, Herbarz szlachty polskiej, Warszawa, 1900, t. III, s. 330.

[9] Бантыш-Каменский Н. Списки кавалерам российских императорских орденов Св. Андрея Первозванного, Св. Екатерины, Св. Александра Невского и Св. Анны с учреждения до установления в 1797 году орденского капитула. Издание подготовил П. Дружинин, Москва, 2005, c. 88, 176, nr 88, 173.

[10] Adam Boniecki, Herbarz szlachty polskiej, t. III, s. 329. Kawalerowie i Statuty Orderu Orła Białego. 1705–2008. Oprac. M. Męclewska. Warszawa, 2008, s. 205, nr 501.

[11] Adam Boniecki, Herbarz szlachty polskiej, t. III, s. 329. Kawalerowie i Statuty Orderu Orła Białego, s. 205.

[12] Kawalerowie i Statuty Orderu Orła Białego, s. 205. Schematismus der Oesterreichisch-Kaiserlichen Armée. Wien, 1810, b. 20: “Czartoryski-Sangusco, Fürst Adam, G[oldenen]V[liess]-O[rdens]R[itter]. (I, 9)”. Sławomir Górzyński, Arystokracja polska w Galicji: studium heraldyczno-genealogiczne, Warszawa, 2009, s. 125.

[13] Juliusz Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Warszawa, 1898, zeszyt II, s. 84, nr 434; cz. II, s. 49. Sławomir Górzyński, Arystokracja polska w Galicji, s. 46–48, 62, 122–124. Jednocześnie ks. Adam Czartoryski zadbał przed cesarzem o tytuł swoich krewnych ks. Sanguszków, dla tego w dokumentach austriackich można spotkać w jego imieniu te dwa nazwiska razem.

[14] Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK III-ryc.-49699, [w:] https://zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/388864. Domena publiczna.

[15] Helena Waniczkówna, Czartoryski Adam Kazimierz Joachim Ambroży Marek, książę (1734–1823), s. 255.

[16] Czartoryscy herbu Pogoń litewska, s. 76.

---

Literatura:

1. Biblioteka Narodowa. Sygn. mf. 12788: Bogdan Henryk Łuszczyński, Silva heraldica, [ok. 1850-ok. 1900], t. 2.
2. Boniecki A. Herbarz szlachty polskiej, Warszawa, 1900, t. III.
3. BUW. Zbiór tłoków pieczętnych. Nr 49.
4. Kawalerowie i Statuty Orderu Orła Białego. 1705–2008. Oprac. M. Męclewska. Warszawa, 2008.
5. Górzyński S. Arystokracja polska w Galicji: studium heraldyczno-genealogiczne, Warszawa, 2009.
6. Militär-Almanach. Schematismus der Kais. Königl. Armée. Wien, 1802, nr. XIII.
7. Militär-Almanach. Schematismus der Kais. Königl. Armée. Wien, 1805, nr. XVI.
8. Militär-Almanach. Schematismus der Kais. Königl. Armée. Wien, 1808, nr. XIX.
9. Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK III-ryc.-49699.
10. Muzeum Narodowe w Warszawie. Gabinet miniatur, nr. inw. Min. 528 MNW.
11. Ostrowski J. Księga herbowa rodów polskich, Warszawa, 1898, zeszyt II.
12. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. Oprac. S. Uruski, A.A. Kosiński, A. Włodarski, Warszawa, 1905, t. II.
13. Schematismus der Oesterreichisch-Kaiserlichen Armée. Wien, 1810.
14. Schematismus für das K.U.K. Heer und für die K.U.K. Kriegsmarine für 1914. Amtliche Ausgabe. Wien, 1914.
15. Waniczkówna H. Czartoryski Adam Kazimierz Joachim Ambroży Marek, książę (1734–1823), [w:] PSB, Kraków, 1938, t. IV.
16. Żychliński T. Złotą księga szlachty polskiej, Poznań, 1886, t. VIII.
17. Бантыш-Каменский Н. Списки кавалерам российских императорских орденов Св. Андрея Первозванного, Св. Екатерины, Св. Александра Невского и Св. Анны с учреждения до установления в 1797 году орденского капитула. Издание подготовил П. Дружинин. Москва, 2005.