Pomiędzy kartami starodrucznych czasopism często odnaleźć można unikatowe druki ulotne, donoszące o wydarzeniach historycznych, literackich bądź kulturalnych. Do tej ostatniej kategorii należy mało atrakcyjny wizualnie, lecz intrygujący pod względem treści, jednokartkowy druczek, dołączony do „Wiadomości Warszawskich” z roku 1770, reklamujący widowisko „machin optycznych”. Brzmi obiecująco, zatem przyjrzyjmy się treści doniesienia. Z lektury (wersja dwujęzyczna, polsko-niemiecka) dowiadujemy się, że pokaz organizuje biegły w swej sztuce Kunsztownik, a prezentować będzie „swe nadzwyczayne y sztuczne optyczne y Katoptryczne Matematyczne Machiny”. Przedstawienia trwają już od jakiegoś czasu i kontynuowane będą jeszcze przez kilka tygodni. I jak czytamy dalej, aby zachęcić zainteresowanych, obniża się cenę biletu [! – czyż nie godne naśladowania?]. Przezornie dodano, iż machin takich jeszcze nie widziano (zwłaszcza tej o wdzięcznym imieniu Korneli) a „prezentacye optyczne odmieniaią się co dzień” (zatem – w domyśle – zapraszamy do kilkukrotnego zakupu biletów). Widowisko rozpoczyna się w godzinach popołudniowych (14.00) i trwa do późnego wieczora (22.00), a „mieysce do widzenia iest w Gdanskiey piwnicy w Nowomieyskiey Bramie”. Tyle informacji z ulotki. Siłą rzeczy pojawia się pytanie, gdzie i kiedy odbył się reklamowany pokaz? Kim jest ów Kunsztownik? Trudno nie wspomnieć, że brak również informacji o miejscu i dacie wytłoczenia druczku (sprawa niezwykle istotna z punktu widzenia osoby katalogującej). Wróćmy jednak do kwestii zagadkowej piwnicy. Wszelkie poszlaki wskazują na Gdańsk, jako że mowa o Gdańskiej Piwnicy. Nic bardziej mylnego! Chodzi o warszawską kamienicę, stojącą jeszcze do czasu ostatniej wojny na szczątkach Barbakanu, przy ul. Nowomiejskiej 18/20. Kunsztownik to najprawdopodobniej Piotr Schlegel (Schlegiel), niemiecki mechanik i optyk, a wydarzenie miało miejsce w miesiącach letnich (lipiec? sierpień?) 1770 roku. Sztuki optyczne Schlegel prezentował w stolicy już od czerwca tego roku, o czym czytamy w numerze 47 „Suplementu do Wiadomości Warszawskich” (z datą 13 VI). Jak głosił czerwcowy anons – atrakcją była wówczas „Mechaniczna Machyna w wielkości [!] człowieka, która nie tylko różne sztuki pokazuie, ale też spektatorom na różne pytania odpowiada wyraźnym głosem w ięzyku niemieckim”. Ponadto oferta obejmuje 48 „sztuk optycznych” i, jak zachęcają dalej organizatorzy, „Optyka taka dotychczas ieszcze widziana nie była, bo wniey nie tylko illuminacye różne, ale też błyskawica, grzmot i deszcz pokazuią się.” Bardzo podobnej treści anons umieszczono w tej samej gazecie 3 dni później[1]. Choć w omawianej ulotce nie ma mowy o grzmotach ani błyskawicach, można jednak przypuszczać, iż skoro jest to kontynuacja widowisk czerwcowych, to i w bieżącej ofercie były tego rodzaju atrakcje. Podobne sztuki wystawiał Schlegel i w latach późniejszych, zarówno w Warszawie (teatr mechaniczny), jak i Wilnie (choć tam dla odmiany „chodził po mieście z komedią”)[2]. W stolicy bawił kilkakrotnie od listopada 1778 do stycznia 1779 roku, zamieszkując ponownie „przy Nowomieyskiey Bramie na pierwszym piętrze w kamienicy Szymańskich u P. Modesta Traktyera, gdzie można dostać zawsze biletów…” („Suplement Do Gazety Warszawskiej”, z datą 28 XI 1778). W zbliżonym czasie, gdy w Warszawie prezentowano machinę Korneliusz, na zachodzie Europy tournée odbywała machina Turek, która jednak okazała się mistyfikacją[3].
Tak więc po usytuowaniu całego wydarzenia w czasie i przestrzeni – rozwikłaniu wątpliwości co do „przynależności terytorialnej” zagadkowej piwnicy i tożsamości bliżej nieokreślonego Kunsztownika, można rozpocząć katalogowanie omawianego druczku. Na marginesie dodam, że ów jednokartkowy drobiazg przysporzył wielu dylematów i w tej materii, ale w codziennej pracy osoby katalogującej stare druki to raczej reguła, a nie odstępstwo od niej. Ale to już inny temat…
Opis bibliograficzny:
Mit hoher und gnädigster Erlaubniß Sr. des Groß Kron-Marschalls Fürstl. Durchlaucht : [Doniesienie o pokazie figur mechanicznych w Warszawie : Inc.]: Wird hiermit […] bekannt gemacht, daß der allhier schon mehr bekannte optische und mathematische Künstler […]. : [Expl.] Der Schauplatz ist im Danziger Keller in dem Neustädter Thor.
[Warszawa : Drukarnia Jezuitów?, post 16 VI 1770].
[1] k., niesygn. ; 4°.
Sygn. 019394.
(kompletny opis dostępny w katalogu BUW online i w NUKAT)
Wersja cyfrowa druku dostępna w e-BUWie: zobacz
Joanna Milewska-Kozłowska
[1] Przypuszczenie, iż kunsztownikiem wymienionym w „Wiadomościach Warszawskich” z 1778 r. jest Piotr Schlegel (powołując się na „Gazetę Warszawską” z 1778 r.) poddał J. Jackl, Widowiska popularne w Warszawie w latach 1764-1794. Kronika, w: „Pamiętnik Teatralny”, R. 17, Z. 1: 1968, s. 82, 84 (omyłkowo data 1 VII). Tam również cytaty z ogłoszeń dotyczących pokazów machiny Korneliusz. Na ten temat także M. Waszkiel, Dzieje teatru lalek w Polsce do 1945 roku. Kronika, w: „Pamiętnik Teatralny”, Z.1-2: 1987, s. 15; tegoż, Teatr lalek w czasach stanisławowskich. Kronika, w: „O teatrze i dramacie. Studia-przyczynki-materiały”. Wrocław 1989, s. 46, 48, 49.
NB. W doniesieniach z „Gazety Warszawskiej” z 1778 r. występuje „P. Schlegiel”, z 1779 r. – „Pan Schlegel”.
[2] J. Jackl, op.cit., s. 84; M. Waszkiel, Dzieje teatru lalek w Polsce, Warszawa 1990, s. 79-80 (BUW wolny dostęp: PN1978.P6 W37 1990).
[3] Zob. W. Litmanowicz, J. Giżycki, Szachy od A do Z, T. 1, Warszawa 1986, s. 420-421 (BUW wolny dostęp: GV1314.5 .L58 1986 t.1)