Porządkując zbiory Oddziału Dokumentów Życia Społecznego BUW, natknęłam się na niewielką odezwę, wydaną 23 sierpnia 1832 r. w Paryżu, zawierającą w swym nagłówku nazwę Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich, zaczynającą się od słów „Bracia! Jeszcze raz kraina nasza przedstawia okropny obraz spustoszenia i na pastwę wrogóm naszym oddaną została…” (sygn. DU T.1 XIX w. [4876]). Odezwa była podpisana przez kilka osób (ale jakich osób!) – w tym przez Adama Mickiewicza. Wywodzę się z pokolenia wychowanego w wielkim kulcie poety, pokolenia znającego na pamięć przynajmniej kilka jego wierszy, także dużych fragmentów „Pana Tadeusza” i „Dziadów”. Dla mnie Mickiewicz, to człowiek patrzący z wysokości pomnika przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, ktoś stojący ponad nami wszystkimi, a tu maleńki druk ulotny i w podpisie, dosłownie na dziesiątym miejscu, skromnie w szeregu – nazwisko wieszcza. Druk trafił do naszych zbiorów w 1993 roku, w ramach spuścizny po znanym bibliofilu, historyku książki, wykładowcy bibliotekoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim – Ksawerym Świerkowskim (1897-1979). Jako Prezes Towarzystwa odezwę podpisał Cezary [Augustyn] Plater, a jako sekretarz Leonard Chodźko (w późniejszym okresie funkcję tę sprawował Feliks Wrotnowski). Jako członków w podpisie Towarzystwa wymieniono: Joachima Lelewela, Samuela Różyckiego, Jana Nepomucena Umińskiego, Ezechiela Staniewicza, Aleksandra Jełowickiego, Stanisława Worcella, Józefa Tomaszewskiego, Franciszka Szemiotha, Antoniego Goreckiego, Adama Mickiewicza, Antoniego Przeciszowskiego, Adama Kołysko, Ludwika Zambrzyckiego, Józefa Straszewicza. Wiele z tych nazwisk znanych jest każdemu z lekcji historii, wiedzę o innych należało pogłębić w oparciu o historyczne opracowania naukowe i teksty źródłowe.
W Paryżu najpierw powstało Towarzystwo Litewskie, 10 grudnia 1831 r., którego prezesem został Cezary Plater, kuzyn Emilii i jej współtowarzysz w kampanii powstańczej. Pierwszym sekretarzem został Władysław Plater, później funkcję tę pełnił Leonard Chodźko, były student Uniwersytetu Wileńskiego, członek Filaretów, były sekretarz osobisty Michała Kleofasa Ogińskiego, późniejszy działacz polityczny Wielkiej Emigracji. 8 stycznia 1832 r., na piątej sesji do Towarzystwa przystąpił Juliusz Słowacki wraz z Józefem Straszewiczem. W marcu 1832 r. do Towarzystwa przystąpili przedstawiciele Wołynia, Podola i Ukrainy, od tej pory organizacja przyjęła nazwę Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich. Adam Mickiewicz przystąpił do Towarzystwa w sierpniu 1832 r. Członkowie Towarzystwa podpisani pod pierwszym z przedstawionych druków to elita polskiej emigracji po upadku powstania listopadowego. Towarzystwo skupiało bowiem ludzi o wielkich tradycjach patriotycznych i wielce zasłużonych dla historii Polski. Działając we wspomnianym Towarzystwie starali się ukazać walkę powstańczą jako niezwykle ważną próbę odzyskania przez kraj utraconej niepodległości, tym samym zwracając na ten problem uwagę Europy.
Następny druk wydany przez Towarzystwo w Paryżu 20 sierpnia 1832 r. (a więc wcześniej od poprzedniego), z którym jako drugim w kolejności zetknęłam się podczas pracy z XIX-wiecznymi drukami, to także odezwa, zaczynająca się od słów: „Rodacy, Towarzysze Tułactwa! Po okropnej walce której przewodnicy nasi dość morderczą a zatém stanowczą, bydź niedali, po tej walce przez którą ogłosiliśmy światu nieśmiertelność Polski, ofiarami i męztwem okupione zwycięztwo raz jeszcze wydarte nam zostało…” (sygn. DU T.1 XIX w. [4828]). Druk odnalazł się w innej grupie zbiorów, lekko podniszczony, ale z pięknym zdobnikiem – panoplium, także podpisany przez prezesa Towarzystwa – Cezarego Platera i sekretarza Leonarda Chodźko. Druk ten został przez Bibliotekę zakupiony w 1956 roku.
Oba druki, które ukazały się w odstępie trzech dni, zostały wydrukowane w Paryżu, w tej samej Drukarni i Giserni A. Pinard przy Quai Voltaire 15. Wizualnie są one całkiem odmienne, tak pod względem czcionki, jak i składu. Są ważnymi tekstami o charakterze źródłowym, dotyczącymi tak dramatycznego okresu w historii Polski, jakim był czas emigracji po powstaniu listopadowym. Prezentując je chciałam zwrócić uwagę na znaczenie dla badaczy różnych dziedzin tych małych form wydawniczych, jakimi są druki ulotne w zbiorach Biblioteki.
Z każdego z wyżej przedstawionych druków można wyczytać wiele informacji dotyczących celów i zadań Towarzystwa, natomiast opracowania naukowe tego okresu mogą nam dać dodatkową wiedzę o okolicznościach, w jakich te odezwy powstały. Istnieje dość bogata literatura poświęcona Wielkiej Emigracji we Francji; przytaczanie jej tutaj nie wydaje się konieczne, gdyż zdecydowanie wykracza poza ramy tekstu. Sporą część informacji o działalności Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich można znaleźć w opracowaniach na temat życia i twórczości Adama Mickiewicza. Najczęściej badacze odwołują się do pracy Zygmunta Wasilewskiego (1865-1948), polityka związanego z Narodową Demokracją, publicysty i senatora III kadencji w II RP. Praca, zatytułowana Śladami Mickiewicza. Szkice i przyczynki do dziejów romantyzmu, wydana została we Lwowie w 1905 roku nakładem Towarzystwa Wydawniczego. Autor w latach 1892-1994 wraz ze Stefanem Żeromskim opiekował się biblioteką w polskim muzeum w Rapperswilu. W jednym z rozdziałów, powstałym w 1893 roku, zatytułowanym Mickiewicz i Słowacki jako członkowie „Tow. Litewskiego i Ziem Ruskich”, autor pisze: „wśród rękopisów w bibljotece Muzeum narodowego w Rapperswylu przechowuje się archiwum Towarzystwa litewskiego, założonego w Paryżu 1831 roku. Archiwum to składa się: z książki adresowej, dwóch tomów księgi protokułów Towarzystwa i pewnej części dokumentów”(s.73). Wasilewski dość szeroko omawia zarówno dokumenty Towarzystwa, jak i stosunki panujące wśród jego członków, wymienia także odezwę z dnia 23 sierpnia 1832 roku, zaznaczając różnice pomiędzy tą odezwą a wcześniej przyjętym statutem, podkreślając upolitycznienie celów Towarzystwa (s.79-80). W tekście wspomina się także o wydawanym przez Eustachego Januszkiewicza czasopiśmie „Pielgrzym Polski” (1832-1833), w którym można znaleźć informacje o Towarzystwie, m.in. o odezwie wzywającej uczestników powstania do pisania pamiętników gdyż „..s takich tylko opowiadań utworzyć się może dokładna, pełna prawdy i życia historya Narodowego powstania. Dla cudzoziemców nawet historya podobna będzie zajmująca i wiele ucząca” (s. 83). Zdaniem Wasilewskiego, autorem tej odezwy, zamieszczonej w „Pielgrzymie Polskim”, a której nie odnalazł w dokumentach w rapperswilowskich, był Adam Mickiewicz. Ostatni protokół, z sześćdziesiątej sesji Towarzystwa, nosi datę 7 lipca 1833 roku; zdaniem cytowanego wyżej autora jest to data zakończenia działalności Towarzystwa.
W Kronice życia i twórczości Mickiewicza 1832-1834 wydawanej przez IBL PAN pod red. Stanisława Pigonia, w tomie trzecim wydanym przez PIW w 1966 roku, autorstwa Marii Dernałowicz Od „Dziadów” części trzeciej do „Pana Tadeusza”. Marzec 1832 – czerwiec 1834 pojawia się informacja o obu odezwach. Podczas zebrania w dniu 20 sierpnia 1832 roku (poniedziałek, godz.14-17), w którym uczestniczył także Adam Mickiewicz (zabierał głos w dyskusji), odczytano projekt odezwy. Po wymianie zdań i wprowadzeniu kilku poprawek odezwę przyjęto. Podaje się, że oprócz Adama Mickiewicza w zebraniu jeszcze uczestniczyli: C. Plater, L. Chodźko, N. Bujalski, F. N. Chodźko, S. Chodźko, I. Domeyko, J. Grotkowski, H. Hłuszniewicz, E. Januszkiewicz, A. Jełowicki, L. Kołłupayło, J. Lelewel, M. Lisiecki, J. Mikulski, L. Pietkiewicz, M. Skibicki, J. Słowacki, W. Sowiński, M. Wołłowicz, F. Wrotnowski, A. Żarczyński.
Ta sama autorka, omawiając odezwę z 23 sierpnia tegoż roku, podkreśla różnice pomiędzy tekstem statutu z grudnia 1831 roku a tym właśnie drukiem i stwierdza, że ten ostatni zawiera treści zdecydowanie bardziej polityczne. Stwierdza także, że samego Mickiewicza na zebraniu nie było, a pomimo to jego podpis widnieje pod tekstem odezwy.
Czas działalności Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich doczekał się bogatej literatury przedmiotu. W jej świetle wydaje się, że wspomniane dwa druki ulotne, znajdujące się w zbiorach GDŻS BUW, zajmują ważne miejsce wśród tekstów źródłowych epoki.
Emilia Słomianowska-Kamińska, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego
Foto: BUW