W Republice Czeskiej jest 27 państwowych uczelni. Na tegoroczne szkolenie w ramach programu Erasmus+ wybrałam bibliotekę Czeskiego Uniwersytetu Rolniczego w Pradze. Wybór był nieprzypadkowy – to kolejna czeska uczelnia, którą chciałam odwiedzić, bo od pewnego czasu systematycznie wybieram biblioteki akademickie w tym kraju, aby uzyskać pełniejszy obraz czeskiego bibliotekarstwa. I znów wybór okazał się trafiony. Biblioteka jest niewielka i obsługuje stosunkowo młodą uczelnię. Česká zemědělská univerzita v Praze powstała w 1952 r. z przekształcenia wcześniejszej szkoły rolniczej. Początki nauk o rolnictwie sięgają w Czechach jeszcze XVIII w., a praska uczelnia powołana została dekretem cesarza Franciszka Józefa I, na mocy którego w 1906 r. na uczelni technicznej utworzony został kierunek rolniczy. Obecnie Uniwersytet Rolniczy w Pradze kształci ok. 18 tys. studentów, z czego 10% stanowią studenci zagraniczni. Uczelnia stara się o przystąpienie do jednego z sojuszy uczelni europejskich.
Uniwersytet składa się z sześciu wydziałów, m.in. Wydziału Leśnego i Drzewnego blisko współpracującego z warszawską SGGW czy Wydziału Rolnictwa Tropikalnego szczególnie uczęszczanego przez studentów z krajów afrykańskich i azjatyckich. Uczelnia posiada także Instytut Kształcenia i Doradztwa, który wyrósł z Wydziału Pedagogicznego w 2005 r. Studenci uczelni rolniczej poznają m.in. etapy produkcji piwa i wina w uczelnianej winnicy oraz browarze (zlokalizowanych poza Pragą), a wyroby sprzedawane są w sklepach na kampusie. Można tam również nabyć mleko i przetwory nabiałowe pochodzące od krów z własnej hodowli.
Biblioteka znajduje się na kampusie uczelni położonym w dzielnicy Suchdol, nieco na obrzeżach Pragi. Obsługuje głównie studentów własnej uczelni, ale każda zainteresowana osoba może na miejscu korzystać z jej zasobów bez rejestracji. Na zbiory biblioteki składają się przede wszystkim podręczniki oraz publikacje odpowiadające dziedzinom reprezentowanym na uczelni.
Interesujące aspekty pracy bibliotekarskiej, jakie miałam możliwość poznać, dotyczyły m.in. kwestii współpracy czeskich bibliotekarzy w branżowych organizacjach. Ciekawe było to, w jaki sposób bibliotekarze radzą sobie z nowymi i zyskującymi na znaczeniu zagadnieniami dotyczącymi otwartego publikowania czy otwartej nauki. Biblioteka, obok swoich podstawowych funkcji, rozwija działalność szkoleniową z zakresu otwartego publikowania skierowaną do doktorantów i pracowników naukowych. Czeski Uniwersytet Rolniczy w Pradze popiera zasady Otwartej Nauki i oferuje swoim pracownikom naukowym wsparcie w ich wdrażaniu, aby uczynić naukę „tak otwartą, jak to możliwe, tak zamkniętą, jak to konieczne”. W szczególności nacisk kładziony jest na kwestie związane z zarządzaniem danymi badawczymi zgodnie z zasadami FAIR, otwarty dostęp do informacji naukowej oraz umożliwienie ponownego wykorzystania wyników badań. W 2022 r. rektor uczelni podpisał dokument wspierający rozwój otwartego publikowania na uczelni. Dostępne są także inne szkolenia o tematyce związanej z otwartą nauką (m.in. dotyczące czasopism drapieżnych) oraz narzędziami do zarządzania bibliografią (Zotero). Oferta szkoleniowa jest rozbudowana i dostępna w różnych formach – na miejscu lub online.
Biblioteka, choć nie jest duża, a jej budynek nie był pierwotnie przeznaczony na zbiory biblioteczne (znajduje się tam m.in. największa na kampusie aula), oferuje użytkownikom wiele ciekawych rozwiązań i udogodnień, m.in. akustyczne sofy dające możliwość wspólnej pracy bez zakłócania pracy innym. Różnorodne zmiany są wprowadzane na bieżąco oraz w miarę możliwości finansowych i organizacyjnych instytucji. Biblioteka posiada też przestrzeń wystawienniczą, w której prezentowane są różne ekspozycje, zazwyczaj udostępniane przez inne instytucje naukowe, a związane z dyscyplinami i kierunkami studiów oferowanymi na uczelni, np. prezentacja dotycząca hydrologii.
Istotną częścią mojego szkolenia była wizyta w bibliotece i drukarni książek dla niewidomych (Knihovna a tiskárna pro nevidomé K. E. Macana (KTN). W Czechach prekursorem nowoczesnego sposobu myślenia o osobach niewidomych i umożliwieniu im czynnego udziału w życiu społeczeństwa był Karel Emanuel Macan (1858-1925), niewidomy kompozytor, pedagog i esperantysta. Jest autorem pierwszej czeskiej książki dla niewidomych pt. Jitřenka. Macan rozpoczął wydawanie czasopism dla osób niewidzących pt. „Zora” w języku czeskim oraz „Aúroro” w esperanto, które wydawane jest do dzisiaj. Udoskonalił notację muzyczną w alfabecie Braille’a i rozbudował bibliotekę instytutu dla niewidomych, w którym pracował, a która po latach stała się podstawą obecnej biblioteki publicznej dla niewidomych. W 1921 r. zorganizował w Pradze pierwszy w historii międzynarodowy kongres niewidomych esperantystów.
KTN jest jedyną w Czechach drukarnią punktową drukującą materiały z wykorzystaniem alfabetu Braille’a. Powstają tam zarówno książki, jak i czasopisma, głównie w języku czeskim, ale również w esperanto. Drukowane są także czasopisma i inne formy publikacyjne, jak kalendarze z reliefowymi (wytłaczanymi) nakładkami odwzorowującymi kształty, ilustrujące np. fasady znanych budowli czy dawnych okrętów (wytłoczki wykonywane są ze specjalnego plastiku spełniającego normy higieniczne). Biblioteka obsługuje cały kraj (wysyłka i zwroty są darmowe dla osób uprawnionych). Oferuje dostęp online do gazet i czasopism oraz do cyfrowych nagrań audio (pliki MP3). Obecnie w alfabecie Braille’a drukowane są publikacje z zakresu literatury pięknej oraz faktu, periodyki, druki muzyczne, ulotki, kalendarze, podręczniki dla szkół podstawowych oraz podręczniki językowe. Nagrywane są publikacje z regularnej produkcji wydawniczej, czasopisma oraz literatura fachowa służąca słabowidzącym uczniom szkół podstawowych i średnich. Instytucja posiada dwa nowoczesne studia nagrań cyfrowych, siedem stanowisk postprodukcyjnych, gdzie odbywa się edycja i konwersja tytułów do formatu mp3 oraz stanowisko do transkrypcji płyt CD. Roczna produkcja publikacji punktowych wynosi 50-60 tytułów, w tym podręczników i książek muzycznych, a roczna produkcja audiobooków sięga 100 tytułów. Wydawane są trzy czasopisma czcionką punktową: Literary Views, Záškolák (dla dzieci w wieku szkolnym) oraz Kristianská orientace. Wydawnictwa w esperanto drukarnia wysyła także za granicę, w tym do swojego abonenta w Japonii.
Wizyty w zagranicznych bibliotekach akademickich i przy okazji w innych instytucjach przynoszą za każdym razem kolejne dawki inspiracji. Jakie będą kolejne?
Lilianna Nalewajska, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń