Ricz-racz

Gabinet Dokumentów Życia Społecznego BUW, obok niezwykłych i nie zawsze oczywistych zbiorów, gromadzi również gry, które otrzymujemy w ramach egzemplarza obowiązkowego. Dzięki odwadze Joanny Maciejewskiej, która zaczęła tworzyć ich opisy w NUKAT, 35 wydanych w XIX wieku gier można odnaleźć w naszym katalogu, a 10 również w Crispie.

Avanti!

Jedna z przechowywanych u nas gier planszowych ma na okładce aż 3 tytuły: „Avanti! Naprzód! Ricz-Racz”, zilustrowane jadącą w kierunku widza rozpędzoną lokomotywą. Litografia jest pełna emocji, strzelają błyskawice i wykrzykniki. Od razu nasuwają się silne skojarzenia z filmem braci Lumière „Wjazd pociągu na stację w Ciotat” (1896). To też może dać dodatkowe wskazówki dotyczące datowania gry.

Julian Müller Warszawa Senatorska 24

Zakład litograficzny Juliana Müllera (a później jego syna Karola) przy ul. Senatorskiej w Warszawie, funkcjonował przez ponad 50 lat (od 1852 do pierwszych lat wieku XX). Oferował, wymagające dokładności i precyzji, wydruki atlasów i map szkolnych, partytury popularnych melodii, by pod koniec XIX wieku zdominować rynek gier towarzyskich i edukacyjnych. W reklamach prasowych nazywał się „wydawcą zabawek dla dzieci”, a na wydrukach gier dołączał medale zdobyte na licznych wystawach i targach.

Plansza i zasady gry

Według załączonej instrukcji gra jest przeznaczona dla 2 lub 4 graczy. Każdy dostaje po 4 pionki. Pierwszy gracz rzuca kostką, i zaczynając od pola oznaczonego liczbą 1, przesuwa pierwszy pionek o wyrzuconą liczbę oczek. Kolejni gracze postępują kolejno tak samo prowadząc pionki dookoła całej planszy, a na końcu do środka do wieży podpisanej „centrum”. Wygrywa ten, kto pierwszy doprowadzi do centrum wszystkie swoje pionki. Przy czym:

– gracz może wprowadzić pionek do gry dopiero po wyrzuceniu 6 oczek,

– wyrzuconą liczbę oczek można rozdzielić pomiędzy swoje pionki (tak, by w sumie przesunęły się o wyrzuconą liczbę oczek),

– jeśli pionek stanie na zajętym polu, wyrzuca poprzednika z powrotem na jego pole 1,

– na pole centrum można stanąć tylko wtedy, kiedy wyrzuci się dokładną liczbę oczek jaka brakuje do dojścia tam,

– po wprowadzeniu pierwszego swojego pionka do centrum, gracz może posuwać się pozostałymi pionkami o podwojoną liczbę wyrzuconych oczek.

Zbicie pionka przeciwnika lub bycie złapanym przez innego jest kluczowym elementem gry i wymaga podejmowania strategicznych decyzji przed podjęciem ruchu.

Gra nie jest prostym wyścigiem opartym na losowości rzutu kostką, jednak daje możliwości „podłożenia nogi” przeciwnikom i wymaga strategicznego planowania ruchów.

Pachisi

Zasady gry i plan planszy są jedną z wielu wersji starożytnej indyjskiej gry pachisi. Warianty takich planszówek na planie krzyża z różnych epok i kręgów kulturowych można znaleźć pod nazwami:

Barjis (w Syrii),

Chaupar (Indie, datowana nawet od epoki żelaza, ale tylko na podstawie zachowanych pionków, bez planszy, nazywana również Chopat, Chopad, Чопат, Chaupad lub Pad),

Chińczyk (w Polsce),

Cờ cá ngựa (w Wietnamie),

Fia (w Szwecji),

Eile mit Weile („Spiesz się powoli” szwajcarska wersja stylizowana na podróż, w wersji frankofońskiej „Hâte-toi lentement”, włoskiej „Chi va piano va sano!”),

Jeu des petits chevaux (popularne we Francji „Koniki” też jako „Jeu de Dada”, gdzie pionki mają kształt koni – „dada” oznacza małą drewniana zabawkę),

Ludo (z łaciny „gram”),

Mensch ärgere Dich nicht („Człowieku nie irytuj się”, flamandzka „Mens erger je niet”, włoska „Non t’arrabbiare”, słoweńska „Človek, ne jezi se”, czeska „Člověče, nezlob se”, turecka „Kızma Birader”),

T’en fais pas („Nie martw się”),

Pachisi (starożytna prawersja opisana w Mahabharacie pod nazwą „Pasha”)

Parcheesi (jedna z wersji opatentowanych w USA),

Parchis (w Hiszpanii i Maroku),

Parqués (w Kolumbii),

Patchesi,

Patolli,

Sorry! (wersja brytyjska przeniesiona do USA),

Verliere nicht den Kopf („Nie trać głowy”),

Uckers,

i wiele innych…

Ricz-Racz

Znaczenie zwrotu „ricz-racz” musiało być dla mieszkańców Warszawy oczywiste. Wydawca wyraźnie dodał go do tytułu „Avanti!” jako wyjaśnienie, jakiego typu jest gra.

Ricz-racz jest onomatopeją dla dźwięków wydawanych przez kolejne szybkie, trące ruchy, jak rach-ciach, szast-prast. Grę można znaleźć na rosyjskich stronach dla miłośników planszówek. Nadwiślańska „Avanti!” pojawiła się w podobnym czasie co niemiecka „Mensch ärgere Dich nicht” (1907/1908) i brytyjska Ludo (1896), kiedy panowała powszechna moda na orient. „Ricz-racz” występuje ponadto w nazwie izraelskiego programu dla dzieci nadawanego w telewizji w 1975, słowach szwedzkiej piosenki do tańca z okazji przesileń zimowego i letniego, okrzyk można również usłyszeć przy okazji wznoszenia toastów.

Ciekawe, jaką drogą „Avanti! Naprzód! Ricz-racz” przywędrowała nad Wisłę.

 

Matylda Filas, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego

 

Bibliografia:

Historia litografii warszawskiej / Irena Tessaro-Kosimowa. Warszawa, 1973. Klasyfikacja WD BUW: NE2371.P6 T47 1973