Seminarium MOST DANYCH – Spotkanie grupy roboczej DSCC-IN PL 30-31 maja 2022 r.

źródło: Facebook – link

Kiedy w 2018 r. światło dzienne ujrzała inicjatywa Europejskiej Chmury dla Otwartej Nauki (EOSC), pojawiła się potrzeba budowy sieci centrów kompetencji, które będą wspierać, rozwijać i promować założenia Otwartej Nauki i otwieranie danych badawczych.

Inicjatorem polskiej Grupy Roboczej Data Stewardship Competence Centers PL została dr Anna Wałek, dyrektor Biblioteki Politechniki Gdańskiej i koordynatora polskiej sekcji (ang. national chapter) GO FAIR Implementation Network – Data Stewardship Competence Centers (DSCC).

Obecnie członkami grupy roboczej DSCC-IN PL są bibliotekarze, naukowcy, specjaliści IT, pracownicy administracji całej Polski. Dzięki ich zaangażowaniu udało się stworzyć przestrzeń do systematycznej wymiany informacji (transferu wiedzy) na temat zarządzania danymi badawczymi oraz sieć krajowych ekspertów o różnych kompetencjach do wspierania rozwoju polskiej społeczności RDM (ang. research data management = zarządzanie danymi badawczymi). Ze względu na spore rozproszenie Członków comiesięczne spotkania odbywają się w trybie zdalnym. W maju udało się zorganizować pierwsze, stacjonarne spotkanie grupy roboczej DSCC-IN PL.

Na zaproszenie Biblioteki Politechniki Gdańskiej do Sopotu przyjechała znaczna grupa członków zespołu. „Seminarium MOST DANYCH – jak skutecznie motywować naukowców do udostępniania danych badawczych w Otwartym Dostępie? Spotkanie grupy roboczej DSCC-IN PL” odbyło się w dniach 30-31 maja 2022 r. w Sopocie w Hotelu Eureka.

Dwa dni w pięknym polskim kurorcie było okazją nie tylko do osobistego spotkania zespołu, ale również czasem intensywnej debaty na temat roli otwartych danych (i otwartego dostępu) w rozwoju nauki oraz dyskusji na temat wyzwań, jakie stoją przed Data Stewardami (Kustoszami Danych).

Zintegrowaną częścią Mostu Wiedzy jest aplikacja do tworzenia wydarzeń. Indico – narzędzie typu open-source do organizacji, archiwizacji i współpracy przy wydarzeniach, używane i wspierane od 2004 r. przez CERN – przystosowano przez informatyków PG na potrzeby uczelni. Podczas organizowania wydarzenia można tam umieścić np. program, prezentację prelegentów (pdf, czy link do źródła), regulamin, lokalizację, czy przeprowadzić rejestrację online. Udostępnione przez prelegentów prezentację z seminarium, też są tam dostępne.

Dr Erik Schultes (koordynator GO FAIR, członka the Leiden Center for Data Science) podczas swojego wystąpienia „Data Visiting and Data Reuse” uświadamiał nam jaka jest różnica między „data sharing” a „data visiting”. Dane badawcze nie mogą być wyłącznie „do obejrzenia”, „do przejrzenia”. Dane powinny być przygotowane tak, aby można było z nich korzystać, by można było ich ponownie użyć. 

Jeśli zdecydujemy się wykorzystać istniejące już dane w naszych badaniach, wcześniej odpowiednio opracowane i zdeponowane, zapewnią, że nasz dostęp do nich będzie dużo łatwiejszy. Natomiast ich ilość może przerosnąć możliwości obliczeniowe naszych osobistych komputerów, czy laptopów. Jak przedstawił Michał Nowacki (Z-ca Dyrektora ds. Rozwoju Systemów Informatycznych Centrum Usług Informatycznych Politechniki Gdańskiej) w takim przypadku, będąc pracownikami PG, UG lub GUMed, nie musimy ich nawet pobierać, możemy skorzystać np. z interaktywnej analizy danych, która zapewnia specjalnie skonfigurowane środowisko obliczeniowe tj.: bigdata.task.gda.pl.

Zupełnie nowe spojrzenie na dane przedstawiła Natalia Wysmyk z Biblioteki Politechniki Gdańskiej prezentując wyniki ankiety na temat otwartych monografii. Wyniki ankiety przeprowadzonej przez BPG pokazują, że niestety większość polskich wydawców uczelnianych nie gromadzi danych na temat wydawanych przez siebie otwartych monografii. A jak udowodniła prelegentka, zbieranie danych i otwartych monografiach może być doskonałym narzędziem rozwijającym zarówno procesy wydawnicze jak i całą ofertę wydawniczą. Zebrane dane można wykorzystać do promocji otwartych monografii, do budowania prestiżu (i przez wydawcę/uczelnie i przez autora/badacza), do budowania odpowiedniej polityki wydawniczej. Pod koniec swojej prezentacji prelegentka podzieliła się informacją na temat projektu The Curtin Open Knowledge Initiative (COKI), który ułatwia analizę i ewaluację otwartej nauki w szkolnictwie wyższym. Dane można przeglądać m.in. wg krajów (Polska) i instytucji (UW). Bardzo ciekawy materiał, zwłaszcza polskich uczelni w latach przed ewaluacją. Niektóre zagraniczne instytucje niemające wystarczających środków na opłacanie APC mają 100-80% otwartych publikacji, co skłania do namysłu nad tym nie za ile tylko jak powinno się otwierać dostęp do dorobku naukowego.

Najważniejszym celem Seminarium była wymiana doświadczeń związana ze wsparciem naukowców na naszych uczelniach w kwestii planów zarządzania danymi, które są wymagane przede wszystkim przy projektach NCN, czy Horyzont Europa. Drugi dzień Seminarium poświęciliśmy na omówienie tego problemu. Wśród instytucji, które zabrały głos pojawiła się Biblioteka Jagiellońska, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego, Biblioteka Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu i oczywiście Politechnika Gdańska. 

Na polskich uczelniach nie ma jednego, ujednoliconego (ustandaryzowanego modelu wsparcia dla naukowców w zakresie otwartej nauki i danych badawczych. Ogólnie, system wsparcia działań otwartościowych w Polsce można podzielić na dwa modele: oddolny, w którym wszelką promocją OA i DMP zajmują się pracownicy poszczególnych agend uczelnianych, zwłaszcza bibliotek, oraz model odgórny, w którym to wszelkie działania zostały mniej lub bardziej sformalizowane dzięki powołaniu grup i zespołów ds. otwartej nauki. Na tych uczelniach, gdzie funkcjonują uczelniane bazy wiedzy lub repozytoria, zadanie wsparcia naukowców w zakresie procesu otwierania nauki powierzono zespołom repozytoryjnym, często powiązanym z bibliotekami. Niektóre uczelnie wyłoniły spośród swoich pracowników naukowych pełnomocników ds. otwartości (np. SGH, Politechnika Gdańska), których zadaniem jest promowanie procesu otwierania publikacji i danych badawczych wśród społeczności akademickiej. Pełnomocnicy ds. otwartej nauki aktywnie angażują się w działania zespołów wspierających i aktywizujących działania otwartościowe na uczelniach, czyli z  bibliotekami, repozytoriami, biurami wsparcia nauki itp.

Można się spodziewać, że ten drugi model jest modelem bardziej pożądanym.  Dzięki odpowiednim rozporządzeniom i regulacjom pracownicy różnych agend (biblioteki, działów IT, prawników, działów wsparcia nauki) mają wypracowaną ścieżkę współpracy, a pracownicy naukowi kompleksowe wsparcie zwłaszcza podczas przygotowywania planu zarządzania danymi, który to wymaga działań na wielu poziomach. 

W takim modelu plan zarządzania danymi i otwieranie danych badawczych stają się ważnym elementem rozwoju potencjału badawczego uczelni i promocji nauki. Doskonałym przykładem takiego rozwiązania jest Most Danych Politechniki Gdańskiej. Dzięki dużemu zaangażowaniu biblioteki PG , kadry zarządzającej uczelnią, samych naukowców oraz działowi IT tejże uczelni powstała przestrzeń służąca nie tylko samej Politechnice, ale też całej polskiej społeczności naukowej.^[1]

Niestety, model drugi, czyli oddolne inicjatywy pracowników administracji i bibliotek uczelnianych, jest równie silny. Oznacza to, że na wielu uczelniach brakuje usystematyzowanej pomocy dla naukowców w zakresie otwartej nauki i DMP. Utrudnia to niewątpliwie budowanie systemowego (uczelnianego) wsparcia w zakresie otwierania danych badawczych. Bibliotekarze i specjaliści z zakresu DMP borykają się z brakiem zaangażowania ze strony naukowców i władz uczelni, którzy to nie potrafią dostrzec potencjału w prawidłowym zarządzaniem danymi. Mimo nie zawsze sprzyjających warunkom, członkowie Grupy Roboczej Data Stewardship Competence Centers PL nie poddają się i systematycznie pracują na rzecz popularyzacji otwartych danych badawczych. Na wielu polski uczelniach organizowane są szkolenia i warsztaty dla pracowników naukowych z procesu przygotowywania DMP, powstają poradniki, a pracownicy zespołów wspierających otwartość w nauce uczestniczą w konferencjach i spotkaniach doszkalających. Promujemy też swoje działania  i otwarte dane badawcze w sieci uczelnianej (np. poprzez uczelnianą pocztę czy newslettery), na portalach społecznościowych, oraz organizując na swoich uczelniach obchody Love Data Week.

Pomimo, że Grupa DSCC-PL jest stosunkowo młoda, to bardzo aktywnie wymienia się dobrymi praktykami, niezależnie od obranego modelu wsparcia otwartości. Budowanie solidnych fundamentów dla udostępniania danych badawczych przebiega różnie na uczelniach małych, czy dużych, o profilu ścisłym, czy humanistyczno-społecznym. Niemniej jednak wiele z przedstawionych rozwiązań stanowi niewątpliwą inspirację do dalszych lokalnych działań. Jak np. historia powołania na Uniwersytecie Ekonomicznych we Wrocławiu Zespołu ds. Wsparcia Zarządzania Danymi Badawczymi (Zarządzenie nr 134/2021 UWE; Załącznik nr 1 Regulamin i Załącznik nr 2 Skład) oraz opracowania procedur tworzenia (Załącznik nr 3) i realizacji Planów Zarządzania Danymi Badawczymi po uzyskaniu finansowania (Załącznik nr 4). Poszczególne agendy UEW współpracują razem, aby wesprzeć naukowców podczas prac nad projektem, począwszy od bibliotekarzy, pracowników Centrum Obsługi Badań Naukowych, poprzez Inspektora Ochrony Danych na Biurze Prawnym i Katedrze Prawa Gospodarczego skończywszy. Prezentacja UEW – „Wsparcie od A do Z w zarządzaniu danymi badawczymi”, którą wygłosiły Barbara Grzelczak i Magdalena Haryłek nie jest jeszcze dostępna, ale prelegentki zachęcały do kontaktu i odwiedzin Wrocławia m.in. przy okazji 2. Forum Dobrych Praktyk organizowanego 19 września 2022 r.

MOST DANYCH powstał na potrzeby trzech uczelni pomorskich należących do Związku Uczelni w Gdańsku im. Daniela Fahrenheita, łącznie zapewniając 120 TB przestrzeni na dane badawcze. Model federacyjny zdaje się być rozsądny, zwłaszcza w przypadku dzielenie się kosztami utrzymania narzędzi i planowanie dalszego rozwój infrastruktury. Z podobnego schematu mają zamiar skorzystać uczelnie krakowskie tworząc dla sześciu instytucji Repozytorium Otwartych Danych Badawczych Uczelni Krakowskich (RODBUK) we współpracy z ACK Cyfronet. Podczas swojej prezentacji Joanna Konik i Małgorzata Galik przedstawiły kulisy powstawania zespołu ds. danych badawczych w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego, którego przedstawiciele będą mieli za zadanie m.in. opracować wytyczne dla nowego repozytorium tj. regulamin, politykę prywatności, RODO, deklarację dostępności i instrukcje.

Nie wiadomo, kiedy będzie kolejna okazja do spotkania na żywo w tak zacnym gronie. Na okres wakacyjny spotkania online zostały zawieszone, natomiast już we wrześniu planowane są kolejne ciekawe tematy do poruszenia, m.in. dotyczące pracy pełnomocników ds. otwartości. Do grupy nadal można się zapisywać poprzez wypełnienie formularza zgłoszeniowego do grupy mailingowej dostępnego na tej stronie (link).

Maja Bogajczyk, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń

Karolina Minch, Oddział Wydawnictw Ciągłych, Pełnomocniczka Dyrektora BUW ds. otwartej nauki

[1]MOST Wiedzy jako kompleksowe narzędzie popularyzacji nauki, Prelegent: Michał Nowacki (Z-ca Dyrektora ds. Rozwoju Systemów Informatycznych Centrum Usług Informatycznych Politechniki Gdańskiej), https://event.mostwiedzy.pl/event/18/contributions/155/attachments/56/133/MOST%20Wiedzy%20jako%20kompleksowe%20narz%C4%99dzie%20popularyzacji%20nauki.pdf