Sztuczna inteligencja w służbie BUW?  

30 listopada 2022 roku amerykańskie laboratorium badawcze OpenAI, specjalizujące się w dziedzinie sztucznej inteligencji, będące połączeniem organizacji nastawionej na zysk z organizacją non-profit, udostępniło do użytku publicznego ChatGPT (Generative Pre-trained Transformer). W dużym skrócie jest to model sztucznej inteligencji językowej, który potrafi na podstawie określonego zapytania wygenerować tekst podobny do ludzkiej pisemnej wypowiedzi. Jego wciąż postępujący rozwój jest możliwy dzięki nieustannemu treningowi, wykorzystującemu olbrzymie bazy danych, składających się z niemal nieograniczonej ilości informacji, dostępnych we wszystkich możliwych źródłach cyfrowych. Amerykański dwumiesięcznik branżowy „Harvard Business Review” z grudnia 2022 r. zauważa, że: podczas gdy funkcje GPT są już dostępne od jakiegoś czasu, ten model przekroczył kolejny próg: jest on bowiem rzeczywiście przydatny w szeregu zadań, od tworzenia oprogramowania, przez generowanie pomysłów biznesowych, po pisanie toastu weselnego.[1]

ChatGPT natychmiast stał się ogromnie popularny, osiągając milion użytkowników w ciągu zaledwie jednego tygodnia. Jest narzędziem LLM (Large Language Model), wykorzystującym techniki głębokiego uczenia się do generowania tekstów w odpowiedzi na zadawane mu pytania. Może generować eseje, wiadomości e-mail, teksty piosenek, przepisy kulinarne, kody komputerowe, strony internetowe, proste wypracowania szkolne, a nawet gry, zaawansowane artykuły naukowe, a także diagnozy medyczne. ChatGPT został poddany wieloetapowemu treningowi na dużych zasobach tekstu, w tym artykułach, książkach, publikacjach akademickich, stronach internetowych oraz innych cyfrowych źródłach wiedzy. Obecnie korpus ten zawiera dane zaczerpnięte z wielu języków i różnych kodów komputerowych. Generowanie tekstu polega na przewidywaniu kolejnych wyrazów w sekwencji słów, aby stworzyć zdania, a następnie całe strony tekstu.

O zagrożeniach, jakie wiążą się z korzystaniem z możliwości oferowanych przez ChatGPT napisano już niejeden artykuł i z wieloma przytoczonymi tam argumentami nie sposób się nie zgodzić. Zastanówmy się jednak, czy w naszej codziennej, bibliotecznej rzeczywistości udałoby się wykorzystać możliwości sztucznej inteligencji, co przecież nie jest w tej chwili rzeczą niemożliwą i już dawno przekroczyło wizje snute przez Stanisława Lema dziesiątki lat temu.

Poznawanie i odkrywanie: ChatGPT oferuje intrygującą alternatywę dla wyszukiwarek, takich jak chociażby Google, które odpowiadają na zapytania jedynie za pomocą wykazów linków na dany temat. Specjalnością ChatGPT jest przede wszystkim jego zdolność do odpowiadania na konkretne pytania, dostarczanie eksperckich wyjaśnień na zadany temat – wszystko to bez konieczności przeszukiwania przez pytającego dziesiątków wyników. Podobnie jak Google, ChatGPT może nauczyć się potrzeb i oczekiwań informacyjnych użytkownika, zapewniając przy tym ściśle spersonalizowane odpowiedzi, adekwatne do postawionego pytania. Obecnie możliwości ChatGPT są ograniczone do stanu wiedzy z roku 2021, ale to cały czas się zmienia.

Badania: ChatGPT może być używany do generowania pomysłów na badania naukowe lub do ułatwiania niektórych aspektów procesu badawczego. Może pomóc w tzw. „burzy mózgów”, tworzyć zestawienia słów kluczowych i proponować streszczenia prac naukowych. Wkrótce możliwe będzie przesłanie własnego tekstu do ChatGPT i zlecenie jego streszczenia. Jeśli ChatGPT uda się połączyć z narzędziami do przeszukiwania bibliotecznych katalogów komputerowych, może również np. stworzyć zaawansowaną bibliografię odpowiednich publikacji na dany temat. W przyszłości narzędzia AI mogą służyć jako asystenci badawczy, przeprowadzając wirtualne eksperymenty, analizując dane, pisząc i edytując teksty oraz gromadząc cytaty z danej dziedziny.

Konsultacje: Podobnie jak bibliotekarze, również ChatGPT został przeszkolony w taki sposób, aby pomóc czytelnikom na podstawie zadawanych przez nich pytań łatwo i szybko dowiedzieć się, jakich informacji poszukują. Chatboty AI są już wykorzystywane przez biblioteki do odpowiadania na podstawowe pytania i kierowanie tych trudniejszych do bibliotekarzy. ChatGPT jest po prostu rozszerzeniem tej usługi. Bibliotekarze korzystając z ChatGPT mogą pomagać czytelnikom, udzielając wskazówek dotyczących problemów i pytań, aby uzyskać możliwie najtrafniejsze wyniki. Narzędzia te pozwalają również bibliotekarzom na zaoszczędzenie czasu i skupienie się na bardziej złożonych zapytaniach lub zadaniach badawczych. Poza tym ChatGPT zapewnia obsługę 24/7, spełniając tym samym oczekiwania, które bibliotekarze nie zawsze mogą zaspokoić.

Nauczanie: Łatwość, z jaką ChatGPT odpowiada na pytania badawcze, może zmienić sposób nauczania. Zamiast polegać na pisaniu testów opartych na zrozumieniu faktów, wymagane będą bardziej złożone zadania. Obecny trend udostępniania czytelnikom nowoczesnych narzędzi ułatwiających pracę (m.in. promocja zbiorów, analizy naukometryczne, czat – zapytaj bibliotekarza, e-learning, czy zarządzanie bibliografią), również może pomóc, zwłaszcza jeśli zadania przyjmują inne, niestandardowe formy przedstawiania danych, jak np. infografika, podcast, prezentacja lub film video. Biblioteki akademickie od pewnego czasu zaczynają oferować swoim czytelnikom usługi przeznaczone dla tego typu zadań, ułatwiając w ten sposób możliwość zdobywania wiedzy  i uczenia się. Bibliotekarze mogą pomóc w tworzeniu takich zadań.

Podręczniki: Biblioteki akademickie aktywnie wspierają wydziały uczelni w tworzeniu otwartych zasobów edukacyjnych. Skrypty, których napisanie kiedyś zajmowało rok, mogą być napisane przez ChatGPT w ciągu kilku godzin, w odpowiedzi na serię odpowiednio zadanych zapytań. Oczywiście, otrzymany tekst będzie musiał zostać gruntownie przejrzany i zweryfikowany, aby zapewnić rzetelność informacji i odpowiednio wysoką jakość merytoryczną. Jeżeli jednak czas tworzenia podręcznika bądź skryptu zostanie tak wyraźnie skrócony, wówczas zostanie udostępnionych więcej darmowych pomocy naukowych dla studentów, co z kolei pozwoli na ich wybór i dostosowanie do konkretnych potrzeb i zajęć. To powinno przełożyć się na znaczną poprawę sposobu nauczania, pozwalając tym samym wykładowcom i studentom zaoszczędzić wiele cennego czasu.

Umiejętności informacyjne oraz umiejętności cyfrowe: Narzędzia AI, takie jak ChatGPT i generator obrazów DALL-E, sprawią, że kompetencje informacyjne i znajomość technologii cyfrowych będą ważniejsze niż kiedykolwiek dotychczas. Bibliotekarze mogą pomóc wydziałom w nauczaniu studentów umiejętności krytycznego myślenia, w potwierdzaniu faktów i ocenie jakości odpowiedzi udzielonych przez ChatGPT. Chociaż może być trudno zidentyfikować pracę napisaną lub stworzoną przez studenta lub bota, nauczanie studentów i wydziałów umiejętności czytania informacji pomoże w tworzeniu trafnych wniosków poprzez krytyczną analizę prezentowanych treści.

Tworzenie i pisanie: Dr Anand S. Rao,[2] przewodniczący Wydziału Komunikacji i Studiów Cyfrowych na Uniwersytecie Mary Washington w Wirginii, uważa, że ChatGPT oraz inne narzędzia AI zmienią charakter samego procesu wytwarzania wiedzy.[3] Zamiast zaczynać od zera, ChatGPT może stworzyć wstępną wersję tekstu, która może być wykorzystana jako podstawa do własnej pracy. DALL-E może tworzyć nowe, inspirujące dzieła sztuki, które następnie mogą zostać wykorzystane jako jedno z narzędzi do tworzenia obrazów, takich jak Adobe Creative Suite, zmienione i poprawione. To samo dotyczy pisania tekstów i muzyki za pomocą ChatGPT. ChatGPT może również pomóc programistom w pisaniu lepszego kodu źródłowego w szybszym tempie.[4] 

Plagiat: Oczywiście nie można lekceważyć dylematów moralnych, pojawiających się jeśli chodzi o ustalenie autorstwa tekstu lub komercjalizację wyników zapytań skierowanych do sztucznej inteligencji. Amerykańskie ośrodki akademickie twierdzą, że studenci, którzy przedstawiają pracę z ChatGPT jako swoją własną, popełniają plagiat. Ale czy tak jest naprawdę? Plagiat jest definiowany jako skopiowanie cudzego utworu (lub jego części) wraz z przypisaniem sobie prawa do autorstwa poprzez ukrycie pochodzenia splagiatowanego utworu.[5] ChatGPT nie jest jednak „kimś”. Czy studenci powinni cytować ChatGPT lub uznawać go za współautora? Wraz z obawami o studentów zwracających prace wygenerowane przez ChatGPT, czasopisma akademickie, takie jak np. „Nature”, pytają o to, w jaki sposób narzędzia AI zagrażają transparentnej nauce. Naukowcy zastanawiają się nad kwestią, czy badacze mogliby z premedytacją przedstawić tekst napisany przez AI jako swój własny lub z premedytacją wykorzystać sztuczną inteligencję i stworzyć taką pracę, która celowo jest nie do końca wiarygodna.[6]

Produktywność: Bibliotekarze mogą zwiększyć swoją wydajność na wiele innych niż podane wyżej sposobów, korzystając z narzędzi AI. ChatGPT może pisać e-maile, takie jak np. automatyczne wiadomości zachęcające do korzystania z usług biblioteki. Może wygenerować listę lektur lub książek tematycznych do projektu badawczego lub wystawy tematycznej. Projekty materiałów promocyjnych, takich jak informacje prasowe, a nawet plakaty wydarzeń mogą być tworzone za pomocą zapytań AI. Sposoby, w jakie narzędzia AI mogą przyspieszyć i ułatwić pisanie tekstów lub tworzenie obrazów, wydają się być nieograniczone.

Równość i integracja: Podobnie jak każde działanie twórcze, narzędzia AI mogą być nieobiektywne w oparciu o wstępne założenia ich autorów lub poprawność wykorzystywanych przez siebie źródeł danych. Bibliotekarze mogą zachęcać studentów do zwracania uwagi na przypadki tendencyjności, które mogą pojawić się w odpowiedziach ChatGPT. Obecna forma zarabiania na ChatGPT przez OpenAI, oferująca płatną wersję „pro”, generującą pewniejsze, bardziej wiarygodne wyniki, a także szybszy czas odpowiedzi, budzi zastrzeżenia co do przyszłości tego produktu. Taki model mógłby doprowadzić do handlu wiedzą pomiędzy tymi, którzy mają dostęp do takiej komercyjnej usługi oraz tymi, którzy nie mają takiej możliwości z przyczyn finansowych.

///

Można sobie wyobrazić przyszłość, w której ChatGPT jest dostępny jako narzędzie wspomagające, uzupełniające lub zastępujące obecne metody poszukiwania danych podobne do Google. Można to już teraz zaobserwować w serwisie You.com, który oferuje zarówno tradycyjną wyszukiwarkę, jak i wyniki czatu AI.[7] Google i Microsoft ogłosiły, że będą integrować ChatGPT ze swoimi narzędziami w ciągu najbliższych kilku miesięcy. Dzięki niedawno udostępnionemu protokołowi API, technologia ChatGPT może być zintegrowana z narzędziami do przeszukiwania zasobów bibliotecznych, dostarczając zarówno odpowiedzi na pytania, jak np. tytuły rękopisów czy książek na dany temat.

Warto też zastanowić się nad korzyściami, ale i zagrożeniami płynącymi z przeszukiwania dużych korpusów tekstów, takich jak HathiTrust[8] za pomocą ChatGPT. Czy podsyci to chęć włączenia i przeszukiwania pełnego tekstu pozycji w naszych katalogach? Może dojść do swego rodzaju wyścigu pomiędzy komercyjnymi firmami, oferującymi dostęp do baz danych, gdy będą one pracować nad szybkim dodaniem funkcjonalności ChatGPT do swoich produktów.

Przygotowując niniejszy artykuł, wypróbowałem ChatGPT (wersja z pierwszych dni maja 2023 roku), aby zobaczyć co on (oni? ono?) ma do zaoferowania. Chciałem sprawdzić, jak działa i jak trafnie odpowiada na stawiane, możliwie precyzyjne pytania. Wydaje się, że system nie jest jeszcze do końca dopracowany, bo na pytanie: Wymień wszystkie cytaty w których powołano się na zbiory Gabinetu Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, nawet OpenAI odpowiada: Niestety, jako model językowy nie mam dostępu do aktualnej bazy cytatów ani informacji na temat nowych powołań do zbiorów Gabinetu Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, które miałyby miejsce po moim ostatnim uaktualnieniu w 2021 roku. Mogę jednak pomóc w udzieleniu ogólnych informacji na temat Gabinetu Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, jeśli masz jakieś pytania. Warto w tym miejscu przypomnieć, że filozofią OpenAI jest stworzenie skutecznego, autonomicznego modelu językowego, który wykorzystuje głębokie przyswajanie wiedzy do tworzenia tekstu podobnego do ludzkiego.[9]

Trudno dziś przewidzieć, w jaki sposób narzędzia AI wpłyną na bibliotekarstwo w przyszłości. I to wcale nie tak dalekiej, jak moglibyśmy przypuszczać. Pod wieloma względami moment pojawienia się ChatGPT przypomina reakcję społeczeństwa na nowe technologie, takie jak wynalezienie kalkulatora, telefonu komórkowego, Internetu, czy Wikipedii. Być może powinniśmy zadać sobie inne pytanie: w jaki sposób bibliotekarze mogą efektywnie włączyć te nowe narzędzia do swojej pracy? Jak możemy pomóc zmniejszyć ich błędy i poprawić jakość danych końcowych? Jak możemy zintegrować je z przyszłymi metodami nauczania i uczenia się na różnych poziomach? Chociaż narzędzia AI mają duży potencjał, żeby poprawić nasze życie i życie czytelników, czyli tych, na korzyść których pracujemy, z pewnością nie są w stanie zastąpić ludzkich interakcji, które odróżniają nas od maszyn czy jakiejkolwiek innej technologii. Biblioteki mogą włączyć się w rewolucję AI poprzez dokonanie oceny tych nowych narzędzi i stworzenie usług umożliwiających ich wykorzystanie, jednak przyszłość tych instytucji i ich racja bytu nie wydają się być niczym zagrożone.

Łukasz Ratajczak, Gabinet Rękopisów BUW

///

[1] Mollick E. ChatGPT Is a Tipping Point for AI [w:] Harvard Business Review, 14.12.2022.

[2] https://oecd.ai/en/community/anand-rao. Dostęp od 12.05.2023.

[3] Belkin D., Professors Turn to ChatGPT to Teach Students a Lesson: The Powerful Paper-Writing Chatbot Presents an Educational Challenge: Ban It or Build On It?, [w:] Wall Street Journal, 15.01.2023. Dostęp od 12.05.2023.

[4] Johnson H., 4 Ways Devs can Use ChatGPT to Be More Productive, [w:] Educative (blog), 25.01.2023. https://www.educative.io/blog/chatgpt-how-it-can-help-devs-productivity. Dostęp od 12.05.2023.

[5] https://pl.wikipedia.org/wiki/Plagiat. Dostęp od 12.05.2023.

[6] https://www.nature.com/articles/d41586-023-00191-1. Dostęp od 12.05.2023.

[7] https://www.cnet.com/tech/services-and-software/search-engine-you-com-launches-chatgpt-style-chatbot/. Dostęp od 12.05.2023.

[8] HathiTrust jest to wspólne repozytorium bibliotek cyfrowych, obejmujące treści zdigitalizowane w ramach projektów Google Books i Internet Archive, wykorzystujące również materiały lokalnych bibliotek cyfrowych.

[9] https://ts2.space/en/the-implications-of-openais-text-generator-for-natural-language-understanding/. Dostęp od 12.05.2023.