W domenie publicznej życie zaczyna się po 70. – edycja 2023 (cz. 1)

„Oszaleli ludzie, pchając się na taki przedmiot jak muzykologia”
Adolf Chybiński do Stanisława Golachowskiego, Poznań 22 X 1946, (Sygnat BUW: AKP K-Gol.)

Pierwszy odcinek tegorocznego cyklu otwieramy nie tylko z zamiarem informacyjnym – o uwolnieniu praw autorskich Adolfa Chybińskiego (1880-1952) – lecz także z przekonaniem, że jego osoba i dorobek w pełni zasługują, aby 70. rocznicę śmierci, która minęła 31 października 2022 roku, przypomnieć tu uroczyście.

Każda dziedzina wiedzy uniwersyteckiej ma swojego „ojca” lub „matkę”: tych, którzy byli pierwsi; te, które rozpoczęły… Nie inaczej jest z muzykologią polską. W ślad za otwierającymi się na uniwersytetach europejskich – począwszy od ostatnich dekad XIX wieku – seminariami, zakładami, a w końcu katedrami muzykologii, w roku 1911 na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a rok później, w 1912 na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie zaczyna się akademicka muzykologia polska, wyznaczona datami uzyskania docentury przez ich założycieli: Zdzisława Jachimeckiego w Krakowie i Adolfa Chybińskiego we Lwowie.

Adolf Chybiński urodził się w rodzinie mieszczańskiej w Krakowie, gdzie w kamienicy przy ulicy Floriańskiej spędził dzieciństwo i pierwszą młodość.

Po maturze rozpoczął studia na Wydziale Prawa UJ, ale ostatecznie przeniósł się na Wydział Filozoficzny, gdzie jako przedmioty główne wybrał filologię klasyczną, germańską, filozofię i pedagogikę. W trakcie tego kursu wyjechał na rok akademicki 1901/1902 do Monachium i choć przyczyny tego wyjazdu miały charakter osobisty, a nie naukowy – tam właśnie pojawiło się zainteresowanie Chybińskiego muzykologią (wykształcenie muzyczne, jakie do tej pory odebrał, oparte było na nauczaniu prywatnym, niepozbawionym jednak szerszej wiedzy z zakresu teorii muzyki).

Wrócił więc do Monachium, aby w latach 1904-1908 odbyć regularne studia z zakresu muzykologii, zakończone obroną pracy doktorskiej (Beiträge zur Geschichte des Taktschlegens und des Kapellmeistreramtes in der Epoche der Mensuralmusik). W tym czasie nawiązał współpracę z polskimi czasopismami – głównie Lwowa i Warszawy – pisząc też do prasy niemieckojęzycznej.

Krytyczny ton jego recenzji w stosunku do generacji kompozytorów starszego pokolenia, ale cieszących się uznaniem w środowisku rodzimym (Stanisław Niewiadomski, Władysław Żeleński), szedł w parze z entuzjazmem, jaki okazywał młodej muzyce polskiej, stając się niekwestionowanym orędownikiem twórczości Mieczysława Karłowicza, Ludomira Różyckiego, Grzegorza Fitelberga, Apolinarego Szeluty i wreszcie Karola Szymanowskiego.

Propozycję powołania i objęcia Katedry Muzykologii na lwowskim Uniwersytecie Jana Kazimierza Chybiński otrzymał jeszcze przed obroną doktoratu w Monachium (choć warunkiem było posiadanie tytułu profesora nadawane przez Ministerstwo Wyznań i Oświaty w Wiedniu), jednak planował wówczas karierę akademicką w Monachium.

Uniwersytet Jagielloński w mieście rodzinnym Chybińskiego także zmierzał do otwarcia nowej dyscypliny.

Ostatecznie sprawy potoczyły się tak, że z Uniwersytetem Jagiellońskim związał się pochodzący ze Lwowa Zdzisław Jachimecki, a na habilitację we Lwowie zdecydował się krakowianin Adolf Chybiński. Między zaprzyjaźnionymi początkowo muzykologami pojawiły się niesnaski, które z czasem urosły do potężnego i nigdy niezakończonego konfliktu, na długie dekady dzielącego nie tylko ich samych, ale także tworzące się dopiero środowisko polskich muzykologów.

Zakładem Muzykologii na Wydziale Filozoficznym lwowskiej uczelni Chybiński kierował niemal trzy dekady, od uzyskania w roku 1912 habilitacji na podstawie pracy Teoria mensuralna w polskiej literaturze muzycznej I połowy XVI wieku. Wykształcił nie tylko grono uczniów, ale i szkołę, której założenia stanowiły pochodną jego zainteresowań i przekonań: muzykologia historyczna skierowana przede wszystkim na dawną muzykę polską, jej dokumentację i edycję źródeł. Spośród kilkuset prac Profesora jedna trzecia dotyczy historii muzyki polskiej XVI-XVIII wieku, a wydawane przez niego inwentarze muzykaliów i instrumentów uzupełniły o nowe aspekty dotychczasową wiedzę na temat dawnej kultury muzycznej ziem polskich. Bogurodzica, Tabulatura Jana z Lublina, kapela rorantystów na Wawelu, niemal wszyscy kompozytorzy polscy epoki renesansu i baroku (zaprezentowani w publikacji Słownik muzyków dawnej Polski do roku 1800, PWM, Kraków 1949) – to tematy, które środowisko muzykologiczne natychmiast łączy z nazwiskiem Adolfa Chybińskiego.

Niektórzy z jego uczniów: Zofia Lissa, Józef Michał Chomiński i x Hieronim Feicht odegrali kluczową rolę w powołaniu do istnienia muzykologii na Uniwersytecie Warszawskim (obecnej na uczelni od roku akademickiego 1948/1949), choć nie wszyscy kontynuowali kierunek badawczy wyznaczony przez swojego Promotora.

W roku 1928 z inicjatywy Stowarzyszenia Miłośników Dawnej Muzyki w Warszawie i ze wsparciem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Chybiński powołał Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej, które łącząc wysiłki muzykologów i muzyków, znacznie przyczyniło się do renesansu muzyki dawnej w międzywojennej Polsce, a które – co warto podkreślić – trwa nadal, dziś jako seria wydawnicza Polskiego Wydawnictwa Muzycznego.

Chybiński był redaktorem czasopism „Kwartalnik Muzyczny” oraz „Polski Rocznik Muzykologiczny”, a także autorem artykułów we wszystkich liczących się pismach związanych z muzyką („Muzyka Polska”, „Przegląd Muzyczny” i inne)

Trudne lata wojny doprowadziły do likwidacji muzykologii na UJK w 1939.  Mimo podjętych prób kontynuacji kierunku w ramach Katedry Historii Muzyki Lwowskiego Państwowego Konserwatorium Muzycznego Chybiński ostatecznie opuścił Lwów w marcu 1944.

Już w październiku 1945 rozpoczął pracę na Uniwersytecie Poznańskim, organizując na nowo Zakład Muzykologii, którym kierował siedem lat, aż do śmierci w październiku 1952. W roku 1951 uczelnia przyznała mu tytuł doctora honoris causa.

Nie można tu pominąć jeszcze jednej ważnej gałęzi badań muzykologicznych, która pasjonowała Chybińskiego: etnografii muzycznej. Wprawdzie i tu historyczne podejście stanowiło jego badawczą metodę, jednak stworzenie akademickich podstaw tej nowej na gruncie polskim dziedziny zaowocowało dynamicznym jej rozwojem.

Chybiński szczególnie upodobał sobie Podhale, które oczarowało go już podczas wyjazdu z chórem akademickim w czasie studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim, w późniejszych zaś latach stało się także obiektem jego zainteresowań badawczych. Przyjaźń z dyrektorem Muzeum Tatrzańskiego Juliuszem Zborowskim, rozwijana w toku wspólnej pracy nad pieśniami i instrumentami ziemi podhalańskiej, przyniosła w rezultacie szereg publikacji. Nie bez wpływu Chybińskiego „góralszczyzną” zainteresował się Karol Szymanowski.

Spuścizna

W zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, oprócz kilkudziesięciu wydanych pozycji (począwszy od pracy doktorskiej, pracy habilitacyjnej, poprzez liczne teksty dotyczące historii muzyki polskiej, po edycje nutowe zabytków polskiej literatury muzycznej i niezliczoną ilość artykułów) przechowywanych jest ponad 130 listów Adolfa Chybińskiego.

Ich adresatami są przede wszystkim kompozytorzy i muzykolodzy: Ludomir Różycki, Grzegorz Fitelberg, Karol Szymanowski, Roman Palester, Józef Michał Chomiński i Stanisław Golachowski, których spuścizny znajdują się w Archiwum Kompozytorów Polskich w Gabinecie Zbiorów Muzycznych (nieliczne listy przechowywane są także w Gabinecie Rękopisów BUW). Ich zakres chronologiczny obejmuje lata 1904 – 1952, czyli od czasów krakowskich przez studia w Monachium, okres lwowski, aż do roku jego śmierci w Poznaniu. Ta duża rozpiętość lat, różnorodność adresatów, kontekstów i poruszanych w listach zagadnień sprawia, że otrzymujemy nie tylko przybliżony wizerunek ojca polskiej muzykologii, ale także barwne i bogate świadectwo kontaktów muzycznych i muzykologicznych danego czasu i miejsca.

Jednocześnie mamy do czynienia ze środowiskiem niezwykle kameralnym. Np. z listów do Stanisława Golachowskiego z Zakopanego w 1944 roku dowiadujemy się, że Palestrowie szczęśliwie są w Zakopanem wraz z ocalałymi partyturami. W listach do Grzegorza Fitelberga z Poznania (1950-51) padają słowa serdecznych wspomnień z czasów, kiedy rodziła się „Młoda Polska w muzyce” (pierwsza dekada XX w.). Posyłane są też wieści najboleśniejsze: o śmierci Jerzego Fitelberga (syn Grzegorza Fitelberga zmarł w Nowym Yorku w 1951). Listy do Karola Szymanowskiego – pisane w okresie lwowskim – krążą pełne emocji wokół Zakopanego, wydarzeń muzycznych Warszawy i Lwowa. Czas ugruntowanych twórczo pozycji wnosi do korespondencji – czy to w formie publicystycznej, czy organizacyjnej – temat praktycznych ustaleń kierunku wspólnych działań i przedsięwzięć.

Chronologicznie najwcześniejszy list to propozycja felietonu poświęconego H. Berliozowi, wysłana przez Chybińskiego z Krakowa w 1904 do redakcji warszawskiego tygodnika „Ogniwo” (ukazującego się w latach 1902-1905) (sygnat. Rps BUW nr 1538).

Listy do Ludomira Różyckiego (22 listy z lat 1908-1911 i dwa późniejsze, sygnatura BUW-AKP K-XXXII/23-46) to relacja z toku studiów w Monachium, a zarazem dokument zacieśniających się więzi i wzajemnych zainteresowań pomiędzy młodym muzykologiem a coraz śmielej prezentującym swoją muzykę i poglądy kompozytorem z grupy „Młodej Polski”.

Listy do Karola Szymanowskiego (13 listów z lat 1922-1930, sygnatura BUW-AKP K-VI/15-26) doczekały się edycji, podobnie jak listy do Grzegorza Fitelberga (2 listy, 1950, 1951, sygnatura BUW-AKP K-LXX/6, 7) i do Józefa Michała Chomińskiego (8 listów, 1951-1952, sygnatura BUW-AKP K-Chom.).

Ze Stanisławem Golachowskim, niezmordowanym poszukiwaczem i strażnikiem spuścizny Szymanowskiego, łączyła Chybińskiego serdeczna i pełna przekonania o wadze sprawy współpraca na tym polu. To najobszerniejszy spośród przechowywanych w BUW zbiór Profesora skierowany do jednej osoby. Z obu stron padają cenne szczegóły dotyczące odnajdywanych rękopisów, dramat strat, jakie przyniosło Powstanie Warszawskie, a w końcu realia życia powojennego i „nowej Polski”, życia już niedługiego dla nich obu – Golachowski zmarł w 1951 (39 listów, 1944-1950, sygnatury BUW-AKP K-XLVII/2,3; K-Gol).

Dwa listy skierowane do Marii Dąbrowskiej – datowane na progu roku akademickiego 1945/1946, czyli w momencie, gdy Chybiński po raz kolejny uruchamia Zakład Muzykologii, tym razem na Uniwersytecie w Poznaniu – stanowią odpowiedź na muzyczne zapytania autorki „Nocy i dni” (sygnat. Rps BUW nr 1385).

Listy do Romana Palestra (9 listów, 1946-49, sygnatura BUW-AKP K-Pal.), pełne szacunku, serdecznej nuty i niekłamanego uznania dla muzyki młodszego o pokolenie kompozytora, ukazują niezbicie, że dziesięciolecia badań nad zabytkami polskiej muzyki nie pozbawiły Chybińskiego otwartości na nowy, wówczas nowoczesny język muzyczny. Pełniąc przez krótki czas obowiązki dyrektora opery w Poznaniu, zabiegał o możliwość wykonania jego utworów.

Oddźwięk tej relacji odnaleźć można w audycji, jaką na antenie Radia Wolna Europa wygłosił Palester na wieść o śmierci Adolfa Chybińskiego:

Wspomnienie o Adolfie Chybińskim. Refleksja o muzykologii w PRL

Ogromna spuścizna profesora Adolfa Chybińskiego przechowywana jest w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu (Oddział Zbiorów Specjalnych – Pracownia Zbiorów Muzycznych). Przygotowywany do publikacji katalog w postaci maszynopisu liczy ponad 100 stron! Tam zainteresowani znajdą różnorodne materiały osobiste i naukowe, między innymi uzupełnienia zakomunikowanej powyżej korespondencji z Archiwum Kompozytorów Polskich i Gabinetu Rękopisów BUW.

Magdalena Borowiec (Gabinet Zbiorów Muzycznych BUW)

Bibliografia:

Korespondencja Grzegorza Fitelberga z lat 1941-1953, wybór, oprac. i redakcja Leon Markiewicz, Fundacja Muzyczna Międzynarodowego Konkursu Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga, Katowice 2003. BUW Magazyn 889682

Adolf Chybiński, W czasach Straussa i Tetmajera. Wspomnienia, PWM, Kraków 1959. BUW WD ML423.C58 A3 1959

Michał Piekarski, Przerwany kontrapunkt. Adolf Chybiński i początki polskiej muzykologii we Lwowie 1912-1944, IHN PAN, Warszawa 2017. BUW WD ML423.C58 P44 2017

Adolf Chybiński – Józef Michał Chomiński. Korespondencja 1945-1952, oprac., wstęp i komentarze Małgorzata Sieradz, IS PAN, Warszawa 2016. BUW WD ML423.C58 A4 2016

Zygmunt M. Szweykowski, Adolf Chybiński w: Encyklopedia Muzyczna PWM, t. C-D, red. Elżbieta Dziębowska, PWM, Kraków 1984. BUW WD ML100 .E56 1979 t.1