Gdy studentowi historii czy polonistyki przyjdzie zmierzyć się z wpisanymi na listę lektur Pamiętnikami Jana Chryzostoma Paska lub gdy zechce do nich powrócić pasjonat polskich dziejów dawnych czy staropolskiego obyczaju szlacheckiego – z pewnością sięgnie po któreś z licznych u schyłku XX i na progu XXI wieku wydań tego XVII-wiecznego dzieła, podpowiadanych przez Katalog Bibliotek UW (o ile nie zadowoli się wcześniej internetową ofertą serwisu Wolne Lektury, audiobookiem dostępnym na YouTube lub nietrudnym do zdobycia ebookiem). Oczekiwania większości takich odbiorców zostaną spełnione z naddatkiem, a jednak… Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie może zaoferować więcej. Dla tych, którzy z jakichkolwiek przyczyn potrzebują więcej, szerzej, głębiej i dalej – książnica warszawskiej uczelni zgromadziła przez 200 lat zbiór ogłoszonych przed 1918 r. i bardzo różnorodnych edycji najsławniejszych polskich pamiętników dawnych. Zbiór ten wciąż się powiększa – choć w XIX-wiecznym księgozbiorze BUW znajdowało się już kilkanaście książkowych edycji oryginalnego tekstu Paska oraz jego adaptacji, z radością powitaliśmy w darze, przekazanym w 2016 r. do BUW przez Siostry Urszulanki SJK w Pniewach, imponującą poznańską edycję z 1915 r. w opracowaniu Zygmunta Węclewskiego (BUW sygn.: GZXIX348B), a w 2021 r. nabyliśmy na aukcji Antykwariatu Rara Avis przygotowane przez Romualda A. Bobina skrócone wydanie dla młodzieży, ogłoszone we Lwowie w 1900 r. (BUW sygn.: GZXIX3233A). W ten sposób poszerzyliśmy naszą kolekcję, ale wciąż jej daleko do kompletności – od początku XIX stulecia do 1918 r. wydano Pamiętniki Paska ponad trzydzieści razy. A my wciąż nie mamy pierwodruku!
Ale czy musimy albo powinniśmy mieć? Czy warto zabiegać o jeszcze jedno wydawnictwo sprzed 150-200 lat, zawierające tekst, który można dziś przeczytać w wielu, także doskonalszych edytorsko publikacjach? Czym ma być taka kolekcja (oprócz tego, że – jak pokazują choćby katalogi aukcyjne – posiada konkretną a wysoką wartość materialną)?
Kolekcja taka odpowie na pytania tych, którzy potrzebują więcej, szerzej, głębiej i dalej – pytania o procesy historyczne, przemiany kulturowe, o źródła współczesnego obrazu świata, kształt współczesnej humanistyki. W tym konkretnym przypadku pierwsze z pytań dotyczyć będzie faktu wspomnianego na początku naszych rozważań: dlaczego Pamiętniki Paska wciąż znajdują się na wszystkich ważnych listach lektur humanistów na różnych etapach edukacji? Dlaczego wciąż się je publikuje? Jak to się stało, że zapiski mazowieckiego szlachcica z XVII w. – ostatecznie dość przeciętnej osobowości, żołnierza i urzędnika o skłonnościach do awantur i politykierstwa – przeleżawszy w rękopiśmiennych szpargałach blisko 150 lat, stały się swoistym evergreenem na kolejne setki lat?
W kolekcji XIX-wiecznych wydań Pamiętników Paska jak w zwierciadle odbija się historia edytorstwa źródeł historycznych i dzieł literackich, a sama historia edytorstwa jest lustrem przemian polskiej kultury, w tym przypadku – odbija recepcję dziedzictwa staropolskiego w XIX wieku i kształtowanie przez nią na ziemiach polskich świata wartości, a także zbioru stereotypów – wartości i stereotypów żywych do dziś.
Po tym, jak fragmenty Pamiętników Paska – bez podania autora i informacji o pochodzeniu tekstu – wydano w 1821 r. w warszawskim czasopiśmie Astrea : Pamiętnik Narodowy Polski : historii, literaturze, poezji, filozofii moralnej, ekonomii politycznej, rzeczom krajowym i dziejom współczesnym poświęcony (BUW sygn.: 028178) oraz w 1822 r. w periodyku Pszczółka Krakowska : dziennik liberalny, historyczny i literatury (BUW sygn.: 2g.26.1.9.) w 1836 r. w Poznaniu hrabia Edward Raczyński, zasłużony mecenas kultury i wydawca, ogłosił „z rękopismu” nieznane właściwie wcześniej Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska z czasów panowania Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III. Jego wydanie było bardzo niedoskonałe z perspektywy dzisiejszego wyobrażenia o naukowym edytorstwie źródeł i literatury – nie wiadomo, skąd wziął rękopis i jakimi zasadami kierował się jako edytor, wiadomo za to, że nie przedrukował tekstu wiernie, np. usuwając fragmenty obcojęzyczne jako zbędne albo passusy źle świadczące o Polakach – jako gorszące. A jednak edycja Raczyńskiego stała się rewelacją – w 1837 r. wyszło w Poznaniu (BUW sygn.: T.44249) nieco odmienne typograficznie wydanie drugie (ze sprostowaniem „omyłek” pierwodruku), a fragmenty tekstu przedrukowały czasopisma: Przyjaciel Ludu, czyli tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości w Lesznie (BUW sygn.: 030324) i Zbieracz Literacki i Polityczny. Pismo czasowe w Krakowie (BUW sygn.: 2g.29.2.12.). W tym samym roku francuski przekład Karola Edwarda Wodzińskiego ogłosił paryski periodyk Magasin Pittoresque (BUW sygn.: 011240), a w 1838 r. wyszedł we Wrocławiu przekład niemiecki (BUW sygn.: GZXIX2576A) pióra Gustawa Adolfa Stenzla. W 1840 r. znów sam Raczyński opublikował w nieco zmienionej szacie graficznej wydanie trzecie (BUW sygn.: 169430). I wówczas mógł już Adam Mickiewicz w paryskim Collège de France opowiadać o Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska i o nim samym oraz o bujnej polskiej kulturze XVII w. w wykładach z literatury słowiańskiej w dniach 21 i 28 grudnia 1841 r. Kolejne wydania prelekcji Wieszcza, ogłaszane na emigracji i ziemiach polskich od lat 40. XIX stulecia, popularyzowały Mickiewiczowskie wyobrażenia o roli dziejowej Paskowych pamiętników, wiedzę o nich i budziły zainteresowanie nimi. Odtąd nie mogły już pozostać niezauważone nawiązania do pisarstwa mazowieckiego szlachcica w Mazepie Słowackiego czy Pamiątkach Soplicy Henryka Rzewuskiego, nie mogły nie spotkać się ze zrozumieniem fascynacje Paskiem i nawiązania do niego u Zygmunta Krasińskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Zygmunta Kaczkowskiego czy Teodora Jeske-Choińskiego. I oczywiście nie dało się nie zauważyć i nie mogło dziwić Paskowe słownictwo i Paskowe obrazy u Henryka Sienkiewicza. Ale nie wystarczyła do tego, z upływem czasu coraz bardziej archaiczna, edycja Raczyńskiego. W nieustającym sprzężeniu zwrotnym zainteresowanie Pamiętnikami zachęcało kolejnych edytorów i redaktorów do przygotowywania następnych, coraz to innych wydań tekstu, a te edycje, o różnym pochodzeniu, celach i założeniach, formach i zawartości, uobecniały tekst w kulturze trzech XIX-wiecznych epok literackich.
Już w 1843 r. Stanisław August Lachowicz wydał w Wilnie Reszty rękopismu Jana Chryzostoma na Gosławcach Paska z egzemplarza Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu (BUW sygn.: 127265), zabiegając o edycję wierniejszą niż pierwodruk Raczyńskiego. W 1854 r. (BUW sygn.: 92783) nową redakcję tego wydania ozdobiły ryciny Jana Nepomucena Lewickiego, wcześniej ogłoszone na 16 tablicach z fragmentami Pamiętników w Poznaniu w 1853 r. (posiada je Gabinet Rycin BUW, sygn.: 3.3.4.13.). O popularności Paska świadczy też trzecia wileńska edycja Lachowicza z 1861 r. (BUW sygn.: 129865), a już wcześniej ten sam tekst, opatrzony dodatkami i objaśnieniami, opublikował w serii Biblioteka Polska Kazimierz Józef Turowski w Sanoku w 1856 r. (BUW sygn.: 20.13.2.58.). W 1857 r. we Lwowie anonimowy wydawca ogłosił Pamiętniki według innego odpisu i z innymi ilustracjami, podkreślając, jak bardzo potrzeba upowszechniania dzieła w tanich wydawnictwach. W 1860 r. w Petersburgu wyszła edycja (BUW sygn.: S.7993[1]), która według deklaracji miała łączyć opracowania Raczyńskiego i Lachowicza. W 1874 r. w dodatku do poznańskiego periodyku Wiarus : pismo dla średniego stanu polskiego wydano w odcinkach fragmenty dzieła, a w 1877 r. cały tekst (BUW sygn.: T.15760) ogłosił z większym niż poprzednicy pietyzmem filolog z Uniwersytetu Lwowskiego Zygmunt Węclewski (były profesor Szkoły Głównej). W 1881 r. bez żadnej naukowej troski przedrukowano wydanie z 1843 r. we lwowskiej Bibliotece Mrówki (BUW sygn.: GZXIX2577A), za to w 1898 r. Bronisław Gubrynowicz, badacz literatury staropolskiej i nauczyciel gimnazjalny, pokusił się o doskonalsze od wszystkich poprzednich „nowe wydanie krytyczne” (BUW sygn.: GZXIX2363A). Zanim w 1915 r. wydano w Poznaniu (wspomnianą wyżej jako dar z Pniew) udoskonaloną i opatrzoną rycinami Lewickiego ekskluzywną edycję Węclewskiego, kolejne wydanie popularne udostępniono w serii Biblioteka Powszechna we Lwowie i Złoczowie w 1909 r. Żywioł popularyzatorski wydawców, pisarzy i działaczy oświatowych XIX w. dał o sobie znać i na inne sposoby – Pamiętniki Paska trafiły pod strzechy i na stoły uczniów (podczas kształcenia w domach i w salach szkolnych) w nieortodoksyjnych z punktu widzenia edytorstwa naukowego, ale nie mniej ważnych dla kultury wydaniach skróconych, uproszczonych i w adaptacjach. W 1892 r. Macierz Polska wydała we Lwowie tekst Paska w skrócie Wiktora Czermaka, w 1899 r. fragment zatytułowany Wyprawa duńska przeciw Szwedom wyszedł w książeczce dla młodzieży z anonimowymi „rysunkami” w Warszawie (BUW sygn.: 4g.26.6.160.), a już w 1914 r. we Lwowie dzieło opublikowano „do użytku szkolnego zastosowane” i objaśnione przez Kazimierza Kobzdaja Kolbuszewskiego. Jeszcze bardziej popularne publikacje to wydawane niejednokrotnie w różnych wariantach typograficznych przez Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie (1894, 1900) Pamiętniki, skrócone dla młodzieży przez Romualda A. Bobina, a także Przygody Jana Chryzostoma Paska według jego Pamiętników „opowiedziane dla młodzieży” przez Jerzego Laskarysa z ilustracjami Antoniego Zaleskiego (Warszawa 1882, [1898], 1905; Toledo, Ohio 1914).
Tak naprawdę ani jedna z wymienionych książek nie powtarza żadnej ze swych poprzedniczek, w formie ani w treści. Przygotowują je kolejni wydawcy w przekonaniu, że dla tak ważnego tekstu potrzeba nowego wydania – opartego na innym przekazie, ciekawszego graficznie, doskonalszego edytorsko, klarowniej objaśnionego, tańszego czy po prostu przeznaczonego dla innego odbiorcy – żyjącego w innej części podzielonej zaborami Polski czy należącego do innej grupy wiekowej lub społecznej. Drogę Pamiętników Paska przez polską kulturę aż do odzyskania niepodległości – i drogę polskiej kultury (z jej dawnymi tradycjami) przez trudny wiek XIX – możemy prześledzić, podążając śladem wydań XVII-wiecznego dzieła w historycznym i wciąż uzupełnianym księgozbiorze historycznym BUW. Kilku ważnych tropów wciąż nam brakuje – i wciąż nie mamy pierwodruku!
Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska to tylko casus, a niniejsze rozważania to tylko skrótowe studium przypadku. Zbiory historyczne BUW ostatecznie nie są bowiem tylko zwierciadłem, są salą pełną luster odbijających dzieje edytorstwa, sztuki książki, ruchu wydawniczego i polskiej kultury.
Marta M. Kacprzak, Gabinet Zbiorów XIX Wieku