O bibliotekach akademickich, wydawnictwach naukowych i XIX-wiecznym znaczeniu Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie – na konferencjach naukowych w Częstochowie i Wrocławiu

70 lat drukiem i bitami spisane

4 kwietnia w Częstochowie wzięłam udział w konferencji 70 lat drukiem i bitami spisane, zorganizowanej przez Bibliotekę Główną Politechniki Częstochowskiej z okazji jubileuszu jej 70-lecia i wpisanej w program XLII Forum Sekcji Bibliotek Szkół Wyższych przy Zarządzie Okręgu Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich w Katowicach. Jubileusz stał się okazją do nadania częstochowskiej Bibliotece politechnicznej i przekazania przez przewodniczącą SBP Joannę Pasztaleniec-Jarzyńską medalu „Bibliotheca Magna Perennisque”, przyznawanego przez Zarząd Główny SBP w uznaniu zasług na rzecz rozwoju bibliotekarstwa polskiego i upowszechniania książki w społeczeństwie polskim. Okazjonalny charakter spotkania w Bibliotece Głównej oraz w wielkiej Auli Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej podkreśliły dwie przygotowane przez bibliotekarzy wystawy rocznicowe: Nadal młoda – Biblioteka 70+ – ukazanie poszczególnych okresów w historii instytucji oraz 70 lat – drukiem i bitami spisane – zapoznanie ze strukturą, formami działalności i pracownikami Biblioteki. Charakter święta podkreślił koncert Dziecięco-Młodzieżowej Orkiestry z Wręczycy Wielkiej. Święto uczczono jednak przede wszystkim spotkaniem naukowym, poświęconym bibliotekom akademickim, ich zbiorom, użytkownikom, technologiom, warunkom funkcjonowania. Z założenia zagadnienia te ujęto w szerokiej perspektywie czasowej, wpisując w program nie tylko referaty dotyczące problemów aktualnych i spodziewanych – teraźniejszości i przyszłości, ale i zagadnień historycznych – funkcjonowania i roli bibliotek szkół wyższych w przeszłości. Żal, że przy tak ambitnych założeniach programu oficjalnego i merytorycznego musiało podczas jednodniowego spotkania zabraknąć czasu na dyskusję, jednak nie sposób nie docenić determinacji wielostronnego, całościowego ujęcia zjawiska bibliotekarstwa akademickiego.

Wysłuchaliśmy więc kompetentnego wystąpienia prof. Mai Wojciechowskiej z Uniwersytetu Gdańskiego Formy zasobów kapitału społecznego i ich wpływ na współpracę ze środowiskiem zewnętrznym bibliotek, w którym relacje bibliotek szkół wyższych z użytkownikami ujęto z perspektywy socjologicznej. Dr hab. Diana Pietruch-Reizes z Uniwersytetu Jagiellońskiego przedstawiła precyzyjny referat Zarządzanie informacją w nauce w kontekście Europejskiej Przestrzeni Badawczej, w którym działalność bibliotek akademickich przedstawiono w kontekście polityki strategicznej Unii Europejskiej w dziedzinie badań i innowacji, definiującej wspólne horyzonty aktywności naukowej i technologicznej w Europie. Dyrektor Biblioteki Głównej Politechniki Śląskiej Andrzej Koziara w bardzo aktualnej prezentacji Bezpieczeństwo usług bibliotecznych – aspekty prawno-organizacyjne ukazał tytułowe zagadnienie w odniesieniu do reformy szkolnictwa wyższego, m.in. nowo powstających statutów uczelni. Zagadnienie roli bibliotek w integracji społeczeństwa informacyjnego przybliżyła dr Renata Sowada z Sekcji Bibliotekarskiej przy Związku Nauczycielstwa Polskiego, mówiąc o Bibliotecznych polach integracji. Interesujący kontekst dla prac polskich bibliotek akademickich nad zasobami cyfrowymi oraz elektronicznymi bazami i katalogami prac naukowych przedstawiła prof. Antonina Kalinichenko z Uniwersytetu Opolskiego, odnosząc się do Tendencji rozwoju wirtualnej przestrzeni naukowej w Ukrainie. Natomiast Joanna Pasztaleniec-Jarzyńska uobecniła temat działalności naukowo-wydawniczej bibliotek szkół wyższych w referacie Wydawnictwo Naukowe i Edukacyjne Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich wobec potrzeb edukacyjnych i rozwojowych środowiska bibliotek akademickich (z efektami prac Wydawnictwa SBP można było się zapoznać podczas przerw w konferencji przy stoiskach z nowościami wydawniczymi).

 

W części historycznej prof. Jolanta Chwastyk-Kowalczyk z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach zapoznała słuchaczy z Fenomenem Biblioteki Polskiej w Londynie. Działalnością naukową i publiczną, a referat dr. Piotra Dobrowolskiego i Anety Pajki z Biblioteki Głównej Akademii Sztuki Wojennej przedstawił Historię, teraźniejszość, przyszłość bibliotek wojskowych. W tej części miałam i ja okazję zabrać słuchaczy najdalej w przeszłość, opowiadając o Bibliotekach szkół wyższych w XIX wieku. XIX-wiecznej refleksji bibliotekoznawczej i casusie Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Na tle informacji o obecności tematu bibliotek szkół wyższych w XIX-wiecznych podręcznikach i encyklopediach, przedstawiłam na przykładzie dziejów BUW w XIX w. różne modele ówczesnego funkcjonowania bibliotek, które wspierały działalność dydaktyczno-naukową szkół wyższych. Ów casus BUW jest doskonały, ponieważ relacja biblioteki głównej UW wobec samego UW wyraźnie zmieniała się w czasie. Jako Biblioteka Publiczna przy Królewskim Uniwersytecie Warszawskim (1817-1834), towarzysząca Szkole Głównej Warszawskiej Biblioteka Główna (1862-1871) oraz Biblioteka Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego (1871-1915) BUW realizował w XIX w. różne modele współpracy z uczelnią i zależności od niej. Wynikało to ze zmiennych uwarunkowań formalnych (zapisy prawne rangi państwowej i instytucjonalnej, np. Ustawa o wychowaniu publicznym z 1862 r., określająca relację Szkoła Główna – Biblioteka Główna), osobowych (powiązania personalne biblioteki z uniwersytetem, np. w osobach profesorów-bibliotekarzy Józefa Przyborowskiego i Karola Estreichera w okresie Szkoły Głównej i Biblioteki Głównej) i praktycznych (konkretne decyzje, dotyczące profilu tematycznego księgozbioru, udostępniania w czytelniach profesorskich i studenckich, np. uwarunkowane polityczno-cenzuralnie kształtowanie księgozbioru podręcznego dla studentów w okresie Biblioteki Uniwersytetu Cesarskiego; inicjatywy współpracy dydaktyczno-naukowej i organizacyjnej uczelni i biblioteki, np. wykłady-pokazy Estreichera w Bibliotece, zaangażowanie studentów Szkoły Głównej w katalogowanie zbiorów). Tę skomplikowaną historię dokumentują materiały z Archiwum BUW (częściowo znane z opublikowanych prac o dziejach BUW, zwłaszcza Heleny Kozerskiej i Oleny Błażejewicz), ale także znaki proweniencyjne na obiektach z historycznego księgozbioru XIX-wiecznego BUW (np. pieczęcie odróżniające zasadniczy księgozbiór Biblioteki Głównej i jej Czytelni Studenckiej). Mój referat na temat różnych realizacji modelu biblioteki szkoły wyższej w historii BUW – dziś tak dobrze rozpoznawalnej i tak pozytywnie kojarzonej biblioteki akademickiej (jak po raz kolejny pokazały mi rozmowy w kuluarach) – wzbogacał (mogę mieć nadzieję) częstochowskie obrady nad tym, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy, o perspektywę: „skąd przychodzimy?”.

Tekstografie. Edytorskie przestrzenie tekstu i obrazu

Podobnie uplasowało się moje wystąpienie na drugiej, odmiennej, konferencji naukowej, w której miałam okazję uczestniczyć w ostatnich miesiącach. W dniach 13-14 maja we Wrocławiu odbyła się ogólnopolska konferencja Tekstografie. Edytorskie przestrzenie tekstu i obrazu, zorganizowana przez Zakład Edytorstwa Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Jej temat stanowiły wyzwania, problemy i możliwości, z którymi mierzy się szeroko pojęte edytorstwo tekstu i obrazu, aby dostarczyć odbiorcy publikację odpowiadającą jego oczekiwaniom, a zarazem adekwatną do wymogów stawianych przez tekst. Szczególną uwagę organizatorzy zwrócili na takie obszary badawcze jak tekstologia stosowana, ewolucja edytorstwa wobec tradycyjnej typologii wydań, nowoczesność produkcji wydawniczej, ewolucja książki ilustrowanej i artystycznej, manifesty typograficzne, rola edytorstwa w przestrzeni cyfrowej. Obrady uporządkowano w sześciu panelach, podczas których przedstawiono około 30 referatów badaczy z Uniwersytetu Gdańskiego, Jagiellońskiego, Łódzkiego, Wrocławskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego i UW, a także z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN i Instytutu Historii PAN oraz z Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W kolejnych panelach omówiono problematykę tradycji i nowoczesności w edytorstwie naukowym, zagadnienia warsztatowe edycji tekstów staropolskich z rękopisów i starodruków, przykłady projektów wydawniczych, kwestie relacji między edytorstwem i sztuką i zjawisko książki artystycznej, problemy wizualizacji przekazu, kształtowania ilustracji i okładek, wybrane zagadnienia typografii. Aspekt wizualny edytorstwa i problematyka edycji obrazu zostały wyjątkowo podkreślone przez towarzyszące konferencji wydarzenia artystyczne: wystawę Słowo i Obraz, przygotowaną przez Katedrę Mediacji Sztuki ASP we Wrocławiu pod kierownictwem prof. Darii Mileckiej, autorską prezentację własnej książki artystycznej prof. Eugeniusza Józefowskiego oraz dwa wystąpienia o charakterze performance’u: Ewy Zarzyckiej i Marii Bitki. Mimo dominacji na konferencji tematyki współczesnego edytorstwa i tu mogło cieszyć historyka książki i kultury ujęcie wieloaspektowe, włączające do refleksji i dyskusji perspektywę historyczną.

 

I tym razem mój referat wpisał się w zespół wystąpień, które wskazywały źródła współczesnej teorii i praktyki edytorskiej – „skąd przychodzimy”. Poświęciłam moje wystąpienie niezmiernie ważnemu XIX-wiecznemu przedsięwzięciu edytorskiemu, wskazując jego niedocenione związki z historią BUW (z okresu Biblioteki Głównej). Mówiłam o tzw. „wydaniu pomnikowym” Dzieł wszystkich Jana Kochanowskiego, drukowanym w Warszawie w latach 1884-1897 z okazji jubileuszu 300-lecia śmierci Jana Kochanowskiego, i o źródłach tej edycji w historycznym księgozbiorze Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie oraz w pracy naukowo-dydaktycznej Szkoły Głównej Warszawskiej. Edycja ta, choć oczywiście nieadekwatna wobec dzisiejszych wymogów edytorstwa, była projektem na swoje czasy bardzo nowatorskim i nowoczesnym i stała się kamieniem milowym w ewolucji polskiego edytorstwa naukowego. Stanowi zaś osiągnięcie zespołu filologów i historyków z dawnego środowiska Szkoły Głównej i Biblioteki Głównej. Rzeczywistym kierownikiem tego projektu wydawniczego był zastępca przewodniczącego komitetu redakcyjnego – Józef Przyborowski, były profesor języka i literatury polskiej w Szkole Głównej oraz były dyrektor Biblioteki Głównej. W zespole wydawców pracowało z nim 10 badaczy związanych z dawnym Wydziałem Filologiczno-Historycznym Szkoły Głównej (której studentów systematycznie zapoznawano ze zbiorami Biblioteki i zapraszano do ich opracowywania). W przedmowie Przyborowski (wówczas już kierujący Biblioteką Ordynacji Zamojskiej) wskazał na źródło tego wydania m.in. w egzemplarzach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Natomiast o roli, jaką ta edycja odegrała w recepcji kultury staropolskiej w XIX i XX w., świadczą należące egzemplarze „Wydania pomnikowego” z XIX-wiecznego księgozbioru BUW o różnych proweniencjach: z biblioteki Arkadego Andriejewicza Tołoczanowa, ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, z biblioteki Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego w Pniewach (wcześniej hr. Stefana i Konstancji Łąckich z Lipnicy), z księgozbioru Zygmunta Kubiaka.

 

Marta M. Kacprzak, Gabinet Zbiorów XIX wieku