Ciao ciało! Noc Muzeów w BUW cz.1: Od medycyny i sztuki po ideologię – emanacje ciała w piśmiennictwie medycznym

 

Najstarszą księgą wyeksponowaną 18 maja w ramach pokazów obiektów z Gabinetów Zbiorów Specjalnych BUW podczas Nocy Muzeów 2024 organizowanej w Bibliotece pod hasłem „Ciao ciało! Od medycyny po sztukę” była Super prima fen quarti Canonis Avicennae; De maioritate morbi… z Gabinetu Starych Druków. Wydana w 1477 r. w Norymberdze praca autorstwa Gentilisa de Fulgineo stanowi komentarz do „Kanonu Awicenny” – przełomowego dzieła medycznego powstałego w Persji w 1025 r. Zaprezentowana czwarta część „Kanonu” jest poświęcona opisowi chorób i ich objawów, ale też chirurgii i kosmetykom, a objaśnienia średniowiecznego włoskiego lekarza wraz z kanonicznym dziełem obowiązywały w nauczaniu uniwersyteckim do XIX wieku.

Natomiast najmłodszymi obiektami, które można było zobaczyć podczas Nocy Muzeów w BUW, były plakaty propagandowe z lat 50. i 60. XX w. ze zbiorów Gabinetu Dokumentów Życia Społecznego. Druki propagowały higienę i zdrowy tryb życia hasłami takimi jak „Czysta jama ustna – to wyraz Twej kultury” czy „10-cio minutowa gimnastyka w przerwach pracy przywróci Ci siły i dobre samopoczucie”.

Zestawienie tych obiektów tworzy swoistą klamrę czasową i tematyczną, która w ciekawy sposób pokazuje, jak cielesność i zagadnienia ciała były przedstawiane w piśmiennictwie medycznym na przestrzeni ponad pięciuset lat – od XV do XX wieku.

Anatomia

Najbardziej podstawowym ujęciem było anatomiczne przedstawienia ludzkiego ciała. Ze względu na kościelny zakaz przeprowadzania sekcji zwłok, do końca wieków średnich jednym z niewielu legalnie dostępnych sposobów poznania budowy wnętrza ciała ludzkiego były publiczne egzekucje oraz … tortury. Wraz z łagodzeniem obostrzeń na autopsje zezwolono najpierw na wydziałach medycznych włoskich uniwersytetów oraz w pracowniach niektórych artystów.

„Modelowa” publiczna sekcja zwłok miała być spektaklem podzielonym na 5 dni, w trakcie których anatom omawiał poszczególne partie ciała. Powstają teatry anatomiczne (łac. theatrum anatomicum) – miejsca do nauki anatomii w kształcie amfiteatru z ustawionym pośrodku stołem, na którym dokonywano sekcji zwłok (pierwszy teatr wybudowano w 1594 r. na Uniwersytecie Padewskim). Stają się popularne w XVI- i XVII-wiecznej Europie i łączą wymiar medyczny i artystyczny – przebieg pokazu sekcji podlega sztywnym regułom, istotna jest dbałość o spektakularność.

Właśnie w oparciu o badania przeprowadzone podczas sekcji zwłok Andreas Vesalius opracował w poł. XVI w. kanoniczną pozycję w dziedzinie anatomii pt. De humani corporis fabrica libri septem. Podczas Nocy Muzeów zaprezentowaliśmy w BUW drugie wydanie tego przełomowego w dziedzinie anatomii dzieła, którego waga porównywalna jest do znaczenia, jakie dla astronomii miało „O obrotach ciał niebieskich” Kopernika. Bogato ilustrowana księga z 1555 r. – to traktat o budowie ciała ludzkiego; zaprezentowane w nim tezy stały się podstawą rozwoju współczesnej medycyny, a Andreasa Vesaliusa uznaje się za ojca anatomii.
Ciekawym przykładem próby przestrzennej prezentacji budowy ludzkiego ciała jest zestaw czterech plansz anatomicznych, z których każda złożona jest z kilku warstw ruchomych klapek ukazujących anatomię układów ciała (narządy, naczynia krwionośne, kości). Wydane w 1634 r. w Amsterdamie plansze zostały skopiowane z dzieła J. Remeliusa pt. Catoptrum microscosmicum z objaśnieniem w języku łacińskim i niderlandzkim.

Badanie i leczenie ciała

Piśmiennictwo medyczne szybko zaczęło uwzględniać również opis przebiegu oraz wyników badań i eksperymentów prowadzonych przez medyków na przestrzeni wieków.

Theodor Kerckring w wydanym w 1670 r., bogato ilustrowanym atlasie anatomicznym pt. Spicilegium anatomicum: continens observationum anatomicarum rariorum centuriam unam…, poza obserwacjami klinicznymi i ciekawostkami medycznymi przedstawił również opisy deformacji ludzkiego ciała i chorób anatomicznych. W drugiej części publikacji Kerckring opisał m.in. swoje odkrycie, iż szkielet płodu rozwija się poprzez przekształcenie błony i chrząstki w kość („kość Kerckringa”).

Bestsellerem wydawniczym z zakresu położnictwa, po raz pierwszy opublikowanym w 1508 r., było De partu hominis et quae circa ipsum accidunt et quae circa ipsum accidunt, adeoque de parturientum et infantium morbis… . Autor dzieła, Eucharius Rößlin, otrzymał honorowy tytuł Nauczyciela Położnictwa Europy, a jego praca doczekała się ponad 100 wydań w wielu językach i cieszyła się uznaniem do XIX w. Wersja łacińska, prezentowana w BUW podczas Nocy Muzeów, zawiera drzeworyty ukazujące m.in. ułożenie płodu. Być może w związku z tym na karcie tytułowej dzieła znalazło się ostrzeżenie przed lekturą, „chyba że jest się lekarzem”.
Regnier de Graaf, znany jako badacz narządów rozrodczych (od jego nazwiska nazwano pęcherzyki Graafa, które odkrył), interesował się również działaniem trzustki. Traktat pt. Tractatus anatomico-medicus de succi pancreatici natura et usu z 1671 r. poświęcił sokowi trzustkowemu. Wykazał w nim, że trzustka jest gruczołem, a nie, jak utrzymywano, organem wydalniczym śledziony. Opisał zabieg usunięcia śledziony psu, któremu po dwóch miesiącach od zabiegu można było pobrać sok trzustkowy. Opracowanie z Gabinetu Starych Druków BUW pokazane podczas Nocy Muzeów zawiera m.in. ilustrację przedstawiającą sekcję przeprowadzoną w domu; u dołu widać psa z przyczepionym woreczkiem do zbierania soku trzustkowego.
Część z opisywanych na przestrzeni wieków procedur i tez dotyczących leczenia ludzkiego ciała stała się fundamentem dzisiejszej medycyny, ale część została zweryfikowana w toku rozwoju nauk medycznych.
Do tej drugiej kategorii należy np. kuracja leczenia tarantyzmu, tanecznego (!) szału wywołanego jakoby ukąszeniem tarantuli, ciekawie opisana w „Neue Hall-und Thonkunst” z 1684 r., autorstwa Athanasiusa Kirchera. Niemiecki jezuita i naukowiec zajmujący się m.in. językoznawstwem, medycyną, fizyką i teorią muzyki, poświęcił tarantyzmowi cały traktat, opisując m.in. metody jego leczenia muzyką i podając partyturę „uzdrawiających” utworów.
Na gruncie polskim interesującą pozycją jest Chirurgisch-Medicinische Abhandlungen vershiedenen inhalts Polen betreffend… Wilhelma Gottlieba wydana w 1792 r. Traktat niemieckiego lekarza i głównego chirurga wojskowego w Księstwie Warszawskim składa się z dwóch części. Pierwsza z nich, poświęcona kołtunowi polskiemu, została wzbogacona o cykl rycin przedstawiających różne przypadki kołtuna u ludzi i zwierząt, zaś druga, w formie listów do przyjaciela mieszkającego za granicą, opisuje stan zdrowotny i sanitarny w ówczesnym państwie polsko-litewskim oraz panujące w nim obyczaje medyczne.

Medyczne zabiegi i narzędzia

Obok opisów ciała ludzkiego i jego przypadłości istotną częścią piśmiennictwa medycznego stała się prezentacja medycznych instrumentów i kuracji.

Już w 1526 r. w Strasburgu ukazał się klocek introligatorski pt. Feldtbůch der Wundartzney… złożony z trzech dzieł medycznych, z których pierwsze dotyczyło medycyny pola walki. Autor dzieła, chirurg Hans von Gersdorff, wiele miejsca poświęcił w nim amputacjom, opisał też różne urządzenia do naciągania i usztywniania kończyn. Traktat był szeroko rozpowszechniony w Europie, a pochodząca z niego, wielokrotnie reprodukowana rycina znana jako „Ranny człowiek” ukazuje spowodowane przez broń urazy i zranienia ponoszone na polu bitwy.

Wkrótce potem, w 1535 r. w Wenecji został opublikowany traktat pt. Tractatus perutilis et completus de fractura cranei… autorstwa Giacomo Berengario, wykładowcy na Uniwersytecie w Bolonii oraz chirurga, który służył pomocą medyczną Medyceuszom i leczył postrzelonego w głowę Wawrzyńca Wspaniałego. W traktacie Berengario opisuje różne urazy czaszki i metody leczenia, w tym techniki trepanacji, ilustrując wywód przedstawieniami instrumentów niezbędnych do wykonania zabiegów. 

Oba dzieła, udostępnione do obejrzenia podczas Nocy Muzeów przez Gabinet Starych Druków BUW, ilustrują, jak od wieków działania wojenne przyczyniały się do rozwoju technik i wiedzy medycznej.
W Polsce już w XVI w. były drukowane porady dla akuszerek, które pojawiały się także w popularnych zielnikach. W opublikowanym w 1568 r. „Herbarzu to jest ziół tutecznych, postronnych i zamorskich opisaniu…” Marcin Siennik zawarł wykaz obowiązków położnych, zwanych dawniej babami, babkami czy powituchami, ale również praktyczne porady, np. dotyczące obsługi krzesła porodowego:
„Theż przy czasie rodzenia, wsadziwszy niewiastkę na stolec, ma kazać baba onym stolcem chwiać na prawą y na lewą stronę, a sama przed oczyma oney pani ma siedzieć, a pilnie bacząc iako się dziecię obracza…”.

c.d.n.

Urszula Szwed-Strych

Oddział Promocji, Wystaw i Współpracy