Postać reformatora z Wittenbergi, w młodości skromnego mnicha augustiańskiego, później znanego profesora i teologa działającego w tym mieście, którego nauki wznieciły jedną z największych rewolt w Kościele katolickim, wielokrotnie przywoływano w roku 2017. Z okazji jubileuszu 500 lat Reformacji wydano wiele książek na temat jej burzliwego przebiegu (w Niemczech ogłoszono dekadę Lutra), organizowano konferencje, prelekcje, wystawy. Również u nas, w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, miała miejsce ekspozycja uświetniająca centralne obchody święta Reformacji w Polsce. Pokłosiem wydarzenia jest obszerny, ilustrowany katalog, relacja na blogu oraz w jubileuszowym sprawozdaniu bibliotecznym. Dziś chciałabym podzielić się kilkoma uwagami na temat jednej z głównych wystaw towarzyszących centralnym obchodom jubileuszu w Niemczech, którą miałam przyjemność zwiedzić, a wcześniej współpracować przy jej powstaniu. Pomysłodawcą i organizatorem wystawy Reformation und Freihheit Luther und die Folgen für Preußen und Brandenburg (Reformacja i wolność. Luter i konsekwencje przełomu dla Brandenburgii i Prus) był Dom Historii Brandenbursko-Pruskiej – muzeum w Poczdamie (Haus der Brandenburgisch Preussischen Geschichte), a jej zakończenie miało miejsce rok temu – 21 stycznia.
Skąd pomysł na wspólne przedstawienie dziejów reformacji dwóch oddalonych od siebie krain historycznych: elektoratu brandenburskiego, stanowiącego część terytorium Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i Prus Książęcych, lenna państwa polskiego? Czy ziemie te były w jakiś sposób powiązane? Zdecydowanie tak, choć nie w wieku XVI. Historia splotła ich losy na początku kolejnego stulecia, gdy połączyła je unia personalna. Dwie różne drogi Brandenburgii i Prus Książęcych, jakimi podążyły dziejowe przemiany zwane reformacją, pokazane zostały za pomocą różnych artefaktów – dzieł malarskich, epitafiów, elementów wyposażenia kościołów, monet, kości(!) oraz książek, pochodzących zarówno z niemieckich, jak i polskich oraz zachodnioeuropejskich zbiorów państwowych i prywatnych. Tytuł wystawy i katalogu nawiązuje do jednego z najbardziej rozpowszechnionych pism tamtych czasów pióra ojca Reformacji – O wolności chrześcijanina (Von Freiheit der Christenmensch). To jedno z trzech głównych reformatorskich dzieł Marcina Lutra. Jest ono, wedle słów autora, „podsumowaniem życia chrześcijańskiego”[1]. Ukazało się w kilkunastu wydaniach, a więc w tysiącach egzemplarzy.
Jak pojmowano wolność w wieku XVI? To jedno z pytań, jakie postawili sobie organizatorzy ekspozycji. Wśród eksponatów nie mogło więc zabraknąć editio princeps dzieła O wolności chrześcijanina. Na kartach edycji wydanej w Wittenberdze w 1520 r. widnieje 50 odręcznych notatek Marcina Lutra. Był to dla mnie jeden z najciekawszych obiektów tej wystawy, nota bene odkryty przez amerykańskiego badacza Jamesa Hirsteina w Bibliotece Humanistycznej w Sélestat (niem. Schlettstadt) w 2015 r. Oprócz poprawek zakreślonych czerwonym atramentem przez samego Lutra, książka posiada korektę (w kolorze czarnym) pióra Beatusa Rhenana, humanisty z Selestat. Większość korekt została uwzględniona w kolejnym wydaniu. Dla egzemplarzy tego pisma ulotnego, stanowiącego punkt wyjścia dla całej ekspozycji, zarezerwowano osobne pomieszczenie, w którym oprócz woluminów znalazła swe miejsce m.in. mapa z zaznaczonymi miejscami druku O wolności chrześcijanina.
W niektórych listach (m.in.do Georga Spaltina, Johanna Staupitza) Luter podpisał się Eleutherios, co w języku greckim oznacza wolny. Jest to nawiązanie do duchowej przemiany i w konsekwencji zmiany rodowego nazwiska Luder na Luther.
Główna część ekspozycji zaprezentowana została w znacznie większej sali, która w minionych wiekach pełniła funkcję stajni królewskiej. Obiekty związane z Marchią Brandenburską wyeksponowano za pomocą koloru czerwonego (gabloty, materiał obiciowy), natomiast artefakty odnoszące się do dziejów reformacji w Księstwie Pruskim wyróżniono kolorem niebieskim. Pośrodku umieszczono oś czasu, na której zaznaczono daty powstania prezentowanych obiektów.
Historia reformacji splata się z historią książki, masowością drukowania w językach narodowych. Pokazano zatem teksty w językach mieszkańców Prus Książęcych, wydane na polecenie władcy księcia Albrechta Pruskiego. Wśród nich znalazły się m.in. katechizm w języku najdawniejszych mieszkańców Prus (1545), książka w języku litewskim (1579) czy mały katechizm Marcina Lutra po polsku w tłumaczeniu reformatora z Mazur, Jana Maleckiego (1546). Można było również wysłuchać tekstu Ojcze Nasz w języku pruskim.
Zaprezentowana została również ewangelicka literatura pobożna, jak np. drukowany na pergaminie modlitewnik księżnej Doroty, pierwszej małżonki Albrechta, z ręcznie wykonanymi iluminacjami z renomowanego warsztatu norymberskiego Nicolausa Glockendona (1533/34). Obok gabloty z oryginałem udostępniono faksymile zabytku, by zwiedzający mogli samodzielnie zapoznać się z jego treścią. Pokazano również niezmiernie cenne woluminy pochodzące z tzw. srebrnej biblioteki wspomnianego księcia Albrechta, obecnie przechowywane w Bibliotece Uniwersyteckiej Toruniu oraz w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Była to wyjątkowa okazja dla naszych sąsiadów zza Odry zobaczenia oryginalnych książek obleczonych w srebrne, grawerowane i częściowo złocone blachy. Woluminy te były niegdyś (1932-1944) stałym elementem ekspozycji Biblioteki Królewskiej i Uniwersyteckiej w Królewcu. Ze względu na swą unikatowość, obiekty tej rangi rzadko opuszczają biblioteczne czy muzealne skarbce. Spośród autorów dzieł malarskich warto wspomnieć o Łukaszu Cranachu starszym czy artyście lokalnym, Adamie Lange, malarzu książęcego dworu nad Pregołą.
Nie zabrakło elementów multimedialnych – krótkie filmiki animowane opowiadały historie związane z prezentowanymi obiektami – są one dostępne na stronie muzeum wraz z materiałami szkoleniowymi przygotowanymi z myślą o zajęciach dydaktycznych (https://www.hbpg.de/ruf-unterrichtsmaterialien.html). W tym ten: Spalenie hostii – uwolnienie przez zniszczenie; film animowany autorstwa Jensa Rosemanna.
Dr Kurt Winkler, dyrektor Domu Historii Brangenbursko-Pruskiej w Poczdamie, ocenił wystawę jako jedną z najbardziej udanych w historii muzeum. O jej popularności świadczy statystyka odwiedzin – 14 tys. osób w cztery i pół miesiąca. Wystawie towarzyszył bogaty program wydarzeń dodatkowych – warsztaty tematyczne, grupowe zwiedzanie dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych. Pokłosiem przygotowań były również publikacje na temat srebrnej biblioteki i pisma O wolności Chrześcijanina.
Wszystkie osoby zainteresowane historią reformacji, kultury czy ciekawymi wystawami zapraszam do skorzystania z profesjonalnego katalogu, którego egzemplarz znajduje się w księgozbiorze Gabinetu Starych Druków (sygn. kat. 228). Co prawda, można się w nim dopatrzeć pewnych mankamentów, ale ogrom wykonanej pracy i aspekt wizualny publikacji są godne podziwu. Eseje zamieszczone w katalogu przygotowało grono specjalistów z dziedziny, wśród nich m.in. wybitny historyk reformacji prof. Thomas Kaufmann.
Katalog wystawy:
Reformation und Freiheit: Luther und die Folgen für Preußen und Brandenburg / herausgegeben von Ruth Slenczka für das Haus der Brandenburgisch-Preußischen Geschichte. Petersberg. 2017.
Joanna Milewska-Kozłowska, Gabinet Starych Druków
Zdjęcia: Dr. Ruth Slenczka, Haus der Brandenburgisch-Preußischen Geschichte
[1] https://www.hbpg.de/ausstellungen/archiv/reformation-und-freiheit.html