Ogólnopolska konferencja naukowa Open Access : rola bibliotek w upowszechnianiu idei otwartej nauki została zorganizowana przez Państwową Akademię Nauk Stosowanych we Włocławku 25 kwietnia 2023 roku w trybie online. Głównym zadaniem konferencji było przybliżenie pojęcia otwartego dostępu.
Serce uczelni znajduje się w bibliotece, jak zauważył Rektor PANS Robert Musiałkiewicz, otwierając konferencję i zadając kluczowe pytanie o dostępność do źródeł wiedzy i zadania jakie stają obecnie przed bibliotekami w Polsce i na świecie.
Karolina Filipska-Blejder (Collegium Medicum, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) przedstawiła definicję otwartego dostępu, modele otwartego publikowania (Golden, Green, Diamond Open Access), zjawisko Black Open Access, opisała rozwój ruchu open acces w USA, Europie oraz w Polsce. Wymieniła korzyści jakie mogą osiągać naukowcy i uczelnie z publikowania w otwartym dostępie.
O szerszym spojrzeniu na ideę otwartego dostępu w Finlandii, która postrzega się jako międzynarodowy prekursor otwartej nauki i badań oraz przywiązuje ogromną wagę do idei otwartej nauki, opowiedział dr Dawid Bunikowski (University of Eastern Finland). Otwartość i transparentność promowane są przez uniwersytety fińskie i Akademię Finlandii jako podstawowe wartości w całej społeczności naukowej i jej działaniach. Równość odgrywa dużą rolę w społeczeństwach skandynawskich, zatem każdy powinien mieć równy dostęp do wiedzy. Projekty finansowane przez Akademię zobowiązane są do zapewnienia natychmiastowego otwartego dostępu do swoich recenzowanych artykułów zgodnie z zasadami Planu S (inicjatywy porozumienia CoAlition S, którego celem jest wspieranie otwartego dostępu do publikacji naukowych) i fińską polityką krajową. Od 2021 roku wszystkie publikacje finansowane przez granty publiczne czy prywatne muszą być w otwartym dostępie.
Na temat rozwoju czasopism naukowych w Polsce wypowiedział się dr Patryk Tomaszewski (Wydział Nauk o Polityce i Bezpieczeństwie, UMK). Istnienie w Polsce ponad 2000 tytułów przekłada się na poważny problem jakim jest ich instytucjonalne finansowanie. Dążenie do otwartego dostępu jest widoczne, publikowanie jest kosztowne a wydatki ponoszą najczęściej redakcje uniwersyteckie, zaś recenzenci pracują za darmo. Ministerialne programy wsparcia dla czasopism są krótkoterminowe i niewystarczające. Promowane są czasopisma indeksowane w bazach Scopus i Web of Science a te, które nie spełniają tych wymogów skazane są na marginalizację. Publikowane tylko w wersji papierowej są niewidoczne w internecie i stopniowo będą zanikały. Około 1500 czasopism humanistycznych znajdzie się w ciężkiej sytuacji, doraźnym ratunkiem może być ich łączenie. Z punktu widzenia globalnej nauki polska punktacja nie ma znaczenia a siła naukowców mierzona jest liczbą cytowań.
Czym jest licencja Creative Commons czyli gotowe rozwiązanie prawne, z którego mogą korzystać autorzy, wyjaśnił dr Krzysztof Czarnecki (Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych, PANS). Creative Commons, pozarządowa, amerykańska organizacja non-profit, powstała w 2001 roku. W Polsce działa od 2005. Celem działalności Creative Commons są: rozwój i propagowanie nowego typu licencji przy rozpowszechnianiu utworów, przejście od reguły „wszelkie prawa zastrzeżone” do „pewne prawa zastrzeżone”, umożliwienie łatwego i powszechnego dostępu do dzieł.
Dr Leszek Szafrański (Wicedyrektor ds. Zasobów Cyfrowych Biblioteki Jagiellońskiej) przedstawił osiągnięcia swojej uczelni w zakresie wdrażania otwartego dostępu do nauki. Za początek tego procesu uznał uruchomienie biblioteki cyfrowej, która stała się „przedłużeniem” Biblioteki Jagiellońskiej w internecie. Utworzone w 2014 roku Repozytorium UJ miało służyć gromadzeniu w jednym miejscu bibliografii pracowników UJ. Z czasem stało się systemem służącym do publikacji ich dorobku.
Na infrastrukturę open access w Uniwersytecie Jagiellońskim składają się systemy i portale: RUJ, RODBUK, Otwarta nauka na UJ oraz Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, z którymi współpracuje Sekcja Repozytoriów (zespół data stewards) będąca częścią Oddziału Zbiorów Cyfrowych Biblioteki Jagiellońskiej. Sekcja Informacji Naukowej tego oddziału jest powiązana z Biblioteką Medyczną Collegium Medicum i Portalem Zarządzania Wiedzą UJ CM. Ponadto koordynaror współpracuje z Centrum Wsparcia Nauki, Zespołem Radców Prawnych, wydziałami i jednostkami organizacyjnymi UJ, działem zamówień publicznych.
Dr Szafrański pokazał stronę RODBUK (Repozytorium Otwartych Danych Badawczych Uczelni Krakowskich), model zarządzania zasobami cyfrowymi tego repozytorium i zwrócił uwagę na działania marketingowe, jakie podjęto na uczelni i które powinny towarzyszyć tego rodzaju przedsięwzięciom.
Dominika Czyżak (Zastępca Dyrektora ds. Innowacji i Zarządzania Zasobami Ludzkimi Biblioteki Uniwersyteckiej UMK) opisała początki digitalizacji w BU UMK i projekt EODOPEN (eBooks-On-Demand-Network Opening Publications for European Netizens), którego Biblioteka jest jednym z 15 partnerów. Wymieniła zadania jakie są wykonywane w jego ramach: digitalizacja, nawiązywanie współpracy z działającymi w regionie wydawcami i instytucjami kultury, tworzenie laboratorium społecznościowego oraz promocja zbiorów. Przedstawiła też stopień ich realizacji.
O działaniach Platformy Otwartej Nauki w obszarze rozwoju infrastruktury i kompetencji otwartej nauki opowiedziała dr Natalia Gruenpeter (Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego). Obejmują one rozwijanie narzędzi informatycznych i serwisów, analizę komunikacji naukowej oraz wspierania instytucji i badaczy, komunikację i promocję. Prezentacja ze wstępem wyjaśniającym czym jest otwarta nauka, zawierała podstawowe informacje o serwisach: Biblioteka Nauki, Repozytorium publikacji CeON, repozytoriach danych badawczych (Repozytorium Otwartych Danych RepOD, Repozytorium Danych Społecznych RDS, Macromolecular Xtallography Raw Data). W podsumowaniu zawarto wyliczenie zalet repozytoriów danych, takich jak: bezpieczne długoterminowe przechowywanie, stały adres internetowy, proste wyszukiwania, dostępność statystyk i łatwość cytowania.
Dr Marek Ręklewski i Przemysław Taranowski: (Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych, PANS) zademonstrowali strukturę i sposób użytkowania serwisu Banku Danych Lokalnych (GUS).
O znaczeniu repozytorium instytucjonalnego w rozwoju idei open access opowiedziała Sylwia Borkowicz (Biblioteka Akademii Bialskiej Nauk Stosowanych). Po wstępie wyjaśniającym czym jest ta idea, wymieniła wybrane przedsięwzięcia i inicjatywy na rzecz ruchu open access. Przypomniała korzyści dla autora, uczelni i użytkowników, koncepcje dróg otwartego dostępu, definicję repozytorium i przedstawiła dane statystyczne dotyczącymi wykorzystania oprogramowania.
Ostatnie wystąpienie przygotowały Anna Drobyszewska i Emilia Modrzejewska (Biblioteka PANS we Włocławku). Przedstawiły stan prac nad projektem Repozytorium Państwowej Akademii Nauk Stosowanych we Włocławku i działania Biblioteki w zakresie realizacji polityki open access. Podane zostały dane dotyczące zasobu Repozytorium: ilość, format danych, zawierane umowy dotyczące praw autorskich.
Podsumowaniem konferencji może być stwierdzenie pozytywnych zmian w polskim środowisku naukowym dotyczących szerzenia idei otwartej nauki, świadomości trudnej sytuacji związanej z finansowaniem i utrwalonym schematami, które występują globalnie z wyjątkiem krajów takich jak Finlandia.
Nagranie z konferencji:
Michał Mirowski, Repozytorium UW, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń