Kto zna francuski, ten wie, że Francuzi nie kryją radości, jeśli ktoś rozmawia z nimi w ich języku (i, powiedzmy to wprost, nie muszą męczyć się angielskim). Tę prawdę poznałam wiele lat temu i bez skrupułów wykorzystuję moją znajomość języka Moliera oraz spore doświadczenie z pracy i nauki we Francji jako mocny argument w przekonywaniu dyrektorek i dyrektorów francuskich bibliotek akademickich, że warto przyjąć mnie na erasmusowy staż właśnie w ich bibliotece, bo wtopię się gładko we wszystkie prace i porozmawiam z każdym chętnym. Zazwyczaj to działa.
I tak oto w tym roku akademickim postanowiłam odwiedzić Akwitanię i Alzację. Tę drugą we wrześniu, więc opisywanie wrażeń z pobytu jeszcze przede mną.
Na początku lipca stażowałam w Université de Bordeaux. Ciekawym z wielu względów, które postaram się pokrótce tutaj opisać, przybliżając ogólnie krajobraz francuskich bibliotek akademickich, bo Francja to kraj niezwykle scentralizowany, zatem z dużą pewnością można przyjąć, że co dzieje się w Bordeaux, dzieje się także w: Lille, Paryżu czy Tuluzie.
Université fusionée – wspólny system biblioteczny, services transversales
Pod koniec 1. dekady XXI w. we Francji zaczął się proces łączenia uniwersytetów działających w ramach jednej metropolii. Wcześniej zazwyczaj w każdym dużym mieście były trzy-cztery uczelnie, oznaczane rzymskimi numerami. I tak w przypadku Bordeaux były to: Université Bordeaux I (nauki ścisłe, inżynieryjne), II (medycyna, nauki o zdrowiu), III (język i literatura), IV (prawo, ekonomia, zarządzanie). W celu większej konkurencyjności w międzynarodowych rankingach, optymalizacji administracji, ale także cięciu kosztów uniwersytety francuskie zaczęły się łączyć w tzw. fuzje. Pierwszy był Strasburg, drugi – Marsylia i Aix de Provence, a trzecie właśnie Bordeaux. Połączenie nastąpiło w 2014 r., nie włączył się uniwersytet III, do dziś jest osobną instytucją, podobnie jak: uniwersytet rolniczy, szkoła wyższa SciencesPo czy politechnika. Warto jednak od razu dodać, że mimo niepołączenia się wszystkich szkół wyższych regionu Bordeaux, i tak współpracują one w ramach umowy partnerskiej, dzięki której społeczność akademicka metropolii ma wspólną kartę AquiPass umożliwiającą dostęp do: bibliotek, infrastruktury sportowej oraz zdrowotnej wszystkich uczelni.
Społeczność obecnego Université de Bordeaux to 56 tys. osób. Niemało. Jeden na 10 mieszkańców metropolii pracuje lub studiuje na UB.
UB jest członkiem sojuszu uczelni europejskich Enlight – nie ma w nim partnera z Polski.
Oczywiście takie fuzje mają ogromny wpływ na biblioteki akademickie, które też muszą się scentralizować w ramach nowej instytucji i ustanowić wspólny: personel (obecnie to 150 bibliotekarek i bibliotekarzy oraz 40 stanowisk rotacyjnych, zajmowanych co roku przez chętnych studentów), kolekcje i ich katalogowanie, wspólne cele, kompetencje, a także usługi biblioteczne, zwane we Francji services transversales – usługami poprzecznymi. W wyniku procesu połączenia zdefiniowano cztery główne obszary pracy informacyjno-bibliotecznych wspólne dla nowej instytucji. Są to: 1) zasoby; 2) szkolenia; 3) użytkownicy; 4) wsparcie nauki.
Przed fuzją każdy kampus miał własną bibliotekę – jako że każdy kampus miał własny styl architektoniczny, także biblioteki bardzo różnią się wyglądem.
Szkolenia dla społeczności akademickiej oraz wewnętrzne (dla bibliotekarzy)
W 2021 r. przeszkolono 18 tys. studentów pierwszego roku. Szeroko pojęta edukacja informacyjna prezentowana jest na forum uczelni jako jedna ze składowych sukcesów dydaktycznych. W portfolio jest 113 różnych szkoleń, tzw. podstawowe szkolenie biblioteczne jest w programie studiów każdego kierunku, 41 szkoleń jest nagradzanych punktami ECTS. W UB szkoli na stałe 20 bibliotekarzy-edukatorów, dodatkowo 10 osób wspiera proces szkoleń. Od kilku lat UB pracuje w znanym nam systemie Alma (wcześniej scentralizowana Francja używała Alepha), na początku nadchodzącego roku akademickiego zintegrują z Almą program Leganto, w którym biblioteka pokłada duże nadzieje na lepszy kontakt z wykładowcami i lepsze dopasowywanie zasobów do potrzeb społeczności.
Najwięcej szkoleń użytkowników prowadzi się na kampusie medycznym, ale to właśnie tam studiuje 17 z 54 tysięcy wszystkich studentów UB. Poza wprowadzającymi także inne, dotyczące wyszukiwań bibliograficznych ogólnie, bazy PubMed szczególnie, otwartej nauki czy wykorzystywania narzędzia Zotero. Na drugim miejscu są nauki humanistyczne, potem ścisłe, a na końcu prawo i ekonomia. Trochę statystyki: 13 839 godzin obowiązkowych szkoleń przeprowadzili bibliotekarze w 2021 r. na studiach licencjackich, 3244 – na magisterskich, a 146 na doktoranckich.
Bibliotekarze-edukatorzy ściśle współpracują z MAPI – strukturą uniwersytecką zajmującą się doradztwem pedagogicznym i wspieraniem zespołów dydaktycznych, dbającą o optymalizację jakości oferty dydaktycznej i szkoleniowej UB.
A ku inspiracji dla naszych szkoleń na nowym wydziale lekarskim polecam youtube’owy, biblioteczny kanał szkoleniowy DocToBib – filmy mają angielskie napisy i są na licencji CC.
A także kanał na YT nowego partnera w naszym Sojuszu 4EU+ – Biblioteki Uniwersytetu Genewskiego, InfoTrack – naprawdę liczę na owocną współpracę z Genewą, odświeżającą nasze spojrzenie na edukację infomacyjną.
Szkolą się także bibliotekarki i bibliotekarze – dokształcanie się jest ważnym elementem zakresu obowiązków. Savoir changer, czyli „wiedzieć, jak się zmieniać” to dewiza biblioteki. Powstał nawet trzyletni program rozwoju kompetencji bibliotekarzy – każda osoba określa swoje braki w wiedzy i umiejętnościach i kreśli plan ich uzupełniania. W przypadku tzw. usług poprzecznych nie ma mowy o tradycyjnym podziale na oddziały biblioteczne. Pracuje się zadaniowo, w ramach czterech obszarów, które wymieniłam wcześniej. Każdy ma mission principale – zadanie, które stanowią minimum 60% czasu pracy (np. katalogowanie) i mission sécondaire – zadanie uzupełniające ten czas, np. pracę w wypożyczalni, informatorium czy prowadzenie szkoleń. Zazwyczaj jedna osoba pracuje w dwóch z czterech obszarów.
W trakcie mojego pobytu mogłam wziąć udział w szkoleniu pn. „Wiedzieć, jak odpowiadać – zasady i przykłady”. Otóż biblioteka UB wprowadza (dopiero teraz!) czat z bibliotekarzem i z tego powodu postanowiono przeszkolić wszystkie osoby pracujące w obszarze Użytkownicy z zasad pisania do sieci i prostego języka, a także przygotować bibliotekarzy na potencjalne pytania czytelników zadawane na czacie oraz przypomnieć zasady kompozycji wiadomości mailowych. To było naprawdę ciekawe doświadczenie. Wcale nie trywialne.
Wsparcie badaczy i badań (otwarta nauka, czasopisma, Oscar, szkolenia, wydział medyczny)
Université de Bordeaux to 74 jednostek badawczych – 3000 badaczy + 2000 afiliowanych przy UB i jeszcze gdzieś. Osiem szkół doktorskich, gdzie studiuje 1800 osób. 450 obron doktoratów rocznie, 6000 publikacji. Niemało. Jak ich wesprzeć?
Po pierwsze – doktoranci, czyli młodzi badacze. Gra „Journey to Open Science” ma wprowadzić ich w temat otwartej nauki, a trzygodzinne warsztaty dotyczące: waloryzacji nauki, bibliometrii czy danych badawczych, wpisane w plan studiów doktoranckich dać umiejętności niezbędne do skutecznego prowadzenia i popularyzacji badań.
Po drugie – Oskar. Uruchomione w 2020 r. repozytorium UB (i czterech innych ośrodków badawczych z metropolii Bordeaux) w odpowiedzi na przestarzałe już francuskie repozytorium centralne HAL.
Po trzecie – Open U Journals – platforma otwartych czasopism uniwersyteckich (zbudowana na OJS ver. 3.2). Obsługuje ją i ekspercko wspiera właśnie biblioteka.
Po czwarte – Loi République Numérique, czyli prawo dotyczące cyfrowej Francji i jego ważny Artykuł 30 dotyczący konieczności udostępniania w otwartym dostępie wszystkich publikacji powstałych w wyniku badań finansowanych ze środków publicznych. To jest prawo chroniące twórców – mają udostępniać nawet prace opublikowane w zagranicznych, drogich czasopismach z embargiem – Republika ich będzie bronić przed sądem, jeśli zajdzie taka potrzeba. Celem Francji jest 100% w otwartym dostępie w 2030 r. (ciekawe czy do tego roku UW będzie miało swoje repozytorium…).
Varia, czyli wybór mniejszych i większych dobrych praktyk
Większe
Pokazywanie wartości biblioteki na forum uczelni. To, co robi biblioteka ma znać cała społeczność UB, a biblioteka ma być włączana w każdy duży projekt ogólnouniwersytecki. Biblioteka koordynowała wdrażanie uniwersyteckiej polityki otwartej nauki, a na stronie UB jest cała podstrona dotycząca tego zagadnienia.
Dostępność. Sporo o dostępności piszę przy okazji recenzji w cyklu Bouvée. W kontekście prac bibliotek UB najważniejsze obecnie to: czytelne oznakowanie regałów (czcionka bezszeryfowa, dobry kontrast); dokumentacja zaadaptowana, czyli np.: prosty język, czytelne dokumenty, dostępne slajdy oraz opracowanie wewnętrznego, bibliotecznego przewodnika dla bibliotekarzy dotyczącego postępowania z osobami z różnymi niepełnosprawnościami. Université de Bordeaux realizuje także wieloletni plan dostępności cyfrowej
Telepraca. We Francji prawo pracy zakłada telepracę od dawna, pod tym terminem rozumiana jest zarówno praca przez telefon, jak i współczesna praca zdalna. Uniwersytet testował telepracę w administracji od 2018 r. Po pandemicznym chaosie postanowiono sprawę uregulować. Obecnie w bibliotece pracownicy mają prawo do maksymalnie dwóch dni zdalnych w tygodniu, z tym, że można te dni podzielić na połówki (słynne, francuskie pracowanie rano – avant-midi [9.00-12.00] i popołudniu – après-midi [14.00-17.00], przedzielone świętą przerwą na lunch). Oczywiście że mnóstwo osób chętnie korzysta z tego prawa (52% bibliotekarek i bibliotekarzy), oczywiście, że w uniwersyteckiej przychodni można dostać wskazanie lekarskie do dodatkowego wymiaru telepracy (nie jest to trudne) i oczywiście, że dyrekcja ma poważny problem z organizacją grafiku i zarządzaniem bieżącymi zadaniami.
Mniejsze
Ujednolicanie stopek w mailach bibliotecznych. Może to i drobiazg, ale korespondencja wychodzi na zewnątrz, a więc świadczy wizerunkowo o instytucji. I dobrze, aby nie każdy pisał, co mu w duszy gra (lub za kogo się w bibliotece uważa, chociaż oficjalnie nim nie jest). Jeżeli w BUW mamy oficjalny szablon prezentacji w PowerPoint, moglibyśmy mieć też wytyczne dotyczące zapisów w mailowych stopkach.
Normalizacja afiliacji wykorzystywanej w publikacjach. Problem, który najlepiej widać przy opracowywaniu wszelkiego typu zestawień do ewaluacji badań naukowych, zestawień bibliograficznych z baz danych itp. Podobnie jak w stopce maila – często badacze podpisują swoje publikacje „wedle uznania”, stosując dowolną kolejność elementów afiliacji, pomijając niektóre z nich. Na UB, aby uporządkować bałagan, opracowano do tego narzędzie, które szereguje elementy afiliacji i ustawia je w dobrej kolejności, gotowe do wklejenia gdzie potrzeba.
I jeszcze galeria ze zdjęciami bibliotecznych ciekawostek UXowo-wnętrzarskich: magnetyczna tablica (zamiast zostawiającego ślady skocza czy zostawiających dziury szpilek), biblioteczny leżak, mobilne krzesła ze stolikiem i miejscem na położenie np. torby (ostatni krzyk mody we Francji, to już kolejna biblioteka, gdzie je spotykam), eleganckie stoliki z dużym wyborem gniazdek.
Instytut Badawczy Winorośli i Wina (Institut des Sciences de la Vigne et du Vin – ISVV)
Zasługuje na osobny akapit jako jednostka unikatowa, zwłaszcza z polskiej perspektywy. Powstał w 2009 r. i jest naukową dumą regionu Akwitanii. Nie bez przyczyny finansowo bardzo wspierany przez lokalny winiarski biznes – w końcu badania naukowe prowadzone w ISVV przyczyniają się do ulepszania trunku-symbolu Bordeaux. Poza badaniami naukowymi Instytut kształci na dwóch kierunkach licencjackich – turystyka winna oraz kontrola wina, na magisterskim – nauka o winoroślach i winie, a także bierze udział w międzynarodowym programie magisterskim, prowadzonym w ramach Erasmus Mundus – o miłej dla ucha i ćwiczącej wyobraźnię nazwię Wintour. Jest to anglojęzyczny kierunek prowadzony wspólnie przez uniwersytety w: Bordeaux, hiszpańskiej Tarragonie i portugalskim Porto. Studenci każdy semestr spędzają na innym uniwersytecie. Ucząc się.
Warto też, bez żartów, wspomnieć o infrastrukturze badawczej i wspierającej badania Instytutu. Otóż wystrój nowoczesnego budynku utrzymany jest w tonacji, oczywiście, bordo. Sala wykładowa jest jednocześnie salą degustacji win (przy wyjściu z której na ścianie wisi ogólnodostępny alkomat), a biblioteka gromadzi (i wypożycza) zestawy fiolek z zapachami czy planszówki związane z winiarstwem. Z kolei za oknami rozciąga się winnica. Czy też, czytając te słowa, macie wrażenie, że kiedyś, dawno temu, podjęliście niewłaściwą decyzję dotyczącą swojej edukacji? Z tym pytaniem i galerią zdjęć z ISVV Was zostawiam.
Zuza Wiorogórska, Pełnomocniczka ds. edukacji informacyjnej i komunikacji naukowej
