W końcu marca odbyły się na Uniwersytecie Warszawskim dwie konferencje naukowe o dużym znaczeniu dla badaczy historii książki, szczególnie interesujące z punktu widzenia studiów nad jej rolą w kulturze XIX w.
W dniach 20-22 marca w gmachu Wydziału Polonistyki, budynku Instytutu Kultury Polskiej UW oraz auli Starego BUW-u miała miejsce konferencja HISTORIE LITERATURY POLSKIEJ. 1864-1914, zorganizowana przez Zakład Literatury i Kultury Drugiej Połowy XIX Wieku w Instytucie Literatury Polskiej UW. Organizatorzy zaprosili badaczy literatury i książki do podjęcia próby nowoczesnego opisania przemian, które w 2. poł. XIX w. dokonywały się w sposobie kształtowania i upowszechniania refleksji historycznoliterackiej. Uczestnicy konferencji skoncentrowali uwagę na charakterystycznych dla tego czasu syntezach, starając się przedstawić różnorodność autorskich ujęć i odmienność każdego z przypadków „historii”, „dziejów” czy „obrazu” literatury – każdej decyzji badawczej, pisarskiej i wydawniczej. Trzeba zgodzić się z sugestią otwierającego konferencję Dziekana Wydziału Polonistyki UW, że na tle współczesnych tendencji w humanistyce to spotkanie wyróżniło się pozytywnie ukierunkowaniem na tradycję, dziedzictwo dawnych studiów, a zarazem konkretnością przedmiotu, skupieniem na tekście i książce. Tak przygotowana przez historyków literatury konferencja spotkała się także z zainteresowaniem historyków książki i czytelnictwa – wśród mnogości przyjętych referatów (która zresztą przerosła oczekiwania organizatorów i nakłoniła ich do wydłużenia czasu konferencji w stosunku do pierwotnych założeń) obok propozycji literaturoznawców z UW, UKSW, UWr, UJ, UP, UAM, UMCS, UwB, SWPS oraz IBL PAN pojawiły się też prezentacje badań Instytutu Książki i Czytelnictwa BN oraz Gabinetu Zbiorów XIX Wieku BUW. Wiele uwagi poświęcono autorom najbardziej znanym: roli dzieła M. Wiszniewskiego w 2. poł. XIX w. oraz opracowaniom P. Chmielowskiego, S. Tarnowskiego, B. Chlebowskiego czy I. Chrzanowskiego, ale przypomniano także działalność historycznoliteracką postaci kojarzonych dziś przede wszystkim z aktywnością literacką, np. W. Pola; obok „gigantów” w polu zainteresowania pojawiły się również postaci mniej znane, jak A. Potocki, K. J. Heck, M. Szyjkowski czy A. Bądzkiewicz. Kilka referatów poświęcono XIX-wiecznym pracom autorstwa kobiet, pytając o ich specyfikę podczas analizy zarówno przypadków znanych (M. Ilnicka, J. Dickstein-Wieleżyńska), jak i zapomnianych (M. Rakowska; tu także referat niżej podpisanej: Zapomniana historyczka literatury polskiej: Emilia Cyfrowiczówna – s. Maria Emilia od Aniołów niepokalanka, Maryan znad Dniepru – i jej „Dzieje literatury ojczystej (w streszczeniu) dla młodzieży polskiej”). Zainteresowanie budziły relacje między doświadczeniem dydaktycznym a pracą historycznoliteracką. Zwrócono uwagę na zmienność kategorii badawczych, m.in. rolę kategorii pisarza i narodu oraz znikanie z dyskursu naukowego kategorii fantazji. Nie zabrakło też namysłu nad warsztatem współczesnego badacza literatury XIX w., a zwłaszcza terminologią – poddano pod dyskusję zasadność używania w tradycyjnym znaczeniu pojęcia „Młodej Polski” oraz zaproponowano nową, nośną badawczo, kategorię „krytyki akademickiej”, która mogłaby zastąpić w odniesieniu do kultury XIX w. pojęcie „historii literatury”, uwzględniając specyfikę sytuacji, w której trudno wskazać różnice i granice między historią literatury a krytyką literacką (propozycja prof. M. Płacheckiego). Pojawiły się spojrzenia przez pryzmat skupiających autorów środowisk ideowych i wydawniczych, np. „Przeglądu Powszechnego” czy „Odrodzenia”, a także zagadnień omawianych przez różnych badaczy, np. oceny poezji postyczniowej czy twórczości H. Sienkiewicza. Omówiono problem stosunku cenzury do XIX-wiecznych historii literatury, zarówno carskiej, jak i tej z okresu PRL. Pokazano, jak polską literaturę i historię literatury postrzegali badacze zagraniczni (W. R. Morfill, G. Brandes). Można się zatem spodziewać, że stanowiąca pokłosie tego bogatego spotkania publikacja będzie naprawdę ważną książką o sposobie postrzegania literatury i książki, ich roli i ich badania w kulturze polskiej XIX w. oraz o historii kształtowaniu się typów publikacji naukowych z dziedziny humanistyki.
W dniach 27-28 marca w Sali Kolumnowej Wydziału Historycznego i w salach Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych odbyła się konferencja NA CO DZIEŃ I OD ŚWIĘTA. KSIĄŻKA W ŻYCIU POLAKÓW W XIX-XXI WIEKU, zorganizowana właśnie przez IINiSB UW. Organizatorzy postawili uczestnikom przede wszystkim pytania o rolę, jaką książka i czytelnictwo odgrywają przez ponad dwa wieki w życiu różnych grup Polaków, w państwie suwerennym i w politycznym zniewoleniu, w kraju i na emigracji, w zależności od pochodzenia, statusu społecznego, płci, wieku, miejsca zamieszkania czy ról społecznych. Zakres tematyczny tej konferencji o ambicjach interdyscyplinarnych był zatem bardzo szeroki, nie dziwi więc i szeroki odzew środowiska naukowego, który zaowocował wyselekcjonowaniem ze zgłoszeń i zamieszczeniem w programie ok. 60 (sic!) referatów i komunikatów. Obrady zostały z konieczności podzielone na sesje, w większości (prócz pierwszej, o książce w kulturze XIX w.) odbywających się synchronicznie. To niewątpliwe świadectwo aktywności środowiska bibliologicznego oraz bogactwa jego prac – ale, jak to zwykle bywa, miało swoją cenę: wobec chronologicznego podziału materiału program nie umożliwiał zainteresowanemu a pozbawionemu daru bilokacji uczestnikowi wysłuchania np. wszystkich referatów o książce dla dzieci w różnych okresach historycznych. Mnogość i solidność prezentowanych opracowań wyraźnie objawiła, jak nieprzystawalne do rzeczywistości naukowej są obiegowe wyobrażenia o wątpliwej potrzebie prowadzenia odrębnych badań bibliologicznych – takie sądy o własnej dyscyplinie przywołali bibliologowie dość pesymistycznie na początku konferencji. We wszystkich sekcjach chronologicznych konferencji (1815-1918, 1918-1945, 1945-1989, po 1989 r.) analizowano rolę książki w życiu bardzo różnie wydzielonych grup narodu (Wielkiej Emigracji 1832-48, seminariów nauczycielskich okresu międzywojennego, okupowanej Warszawy, polskich Żydów w Izraelu, żeńskich klasztorów klauzurowych, himalaistów, emerytów w XXI w. – na podstawie analizy stron internetowych, dzieci w XX w. – na podstawie analizy prozy wspomnieniowej) i w życiu postaci historycznych (np. N. Żmichowskiej, C. K. Norwida). Zwrócono uwagę na rolę w życiu Polaków, a zwłaszcza w kształtowaniu ich świadomości narodowej książek na określone tematy, publikacji określonego typu i pochodzenia (rola podręczników, lektur szkolnych i literatury dla dzieci i młodzieży w XIX i XX w., atlasów geograficznych i historycznych do 1945 r., publikacji „Naszej Księgarni” w l. 1921-39, wydawnictw Instytutu Literackiego po 1945 r., książki emigracyjnej w l. 1945-89, publikacji drugiego obiegu w XX w., edycji dzieł Jana Pawła II w l. 2005-14, współczesnych kryminałów – na przykładzie utworów M. Krajewskiego, książek autorstwa gwiazd kultury popularnej; tu też referat niżej podpisanej: Edycje literatury staropolskiej w życiu Polaków w XIX w. – na przykładzie wydań utworów M. Reja). Zatrzymywano się nad rolą różnych instytucji związanych z książką i czytelnictwem w określonych miejscach i okresach (Biblioteki Polskiej w Paryżu w XIX w., czytelni Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, bibliotek uchodźczych na Węgrzech w czasie II wojny światowej), nad znaczeniem czasopiśmiennictwa i wydawnictw seryjnych w upowszechnianiu książek i promowaniu czytelnictwa (kalendarzy Towarzystwa Szkoły Ludowej, prasy ludowej w Królestwie Polskim w l. 1906-14, „Przyjaciela Szkoły” w l. 1922-39, miesięcznika „Nauka dla Wszystkich” w 1910 r., „Wiadomości Bibliotecznych” w dwudziestoleciu międzywojennym, współczesnych komunikatów prasowych o książkach). Poddawano analizie czytelnictwo grup społecznych i zawodowych (lekarzy warszawskich w XIX w., chłopów i robotników w II Rzeczypospolitej, kobiet w tym czasie, mieszkańców „ziem odzyskanych” w l. 1945-49, Polaków w okresie stalinizmu). Prezentowano badania nad księgozbiorami wybranych grup (biblioteczkami ziemianek lubelskich w 1. poł. XIX w., kolekcjami profesorów fizyki doświadczalnej UJ w XIX w.). Poświęcono również uwagę historii i współczesności badań czytelnictwa (badania w PRL, działalność OBOP, potencjał badawczy badań współczesnych). Omawiano różne aspekty i przejawy cenzury (krakowska cenzura w l. 1918-39, działalność Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA, stosunek władz PZPR do książki u schyłku PRL, prohibity w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu w l. 1945-89), a także manipulacji ideologiczno-politycznej książką (sowieckie metody wpływu na obraz historii Polski w książkach z l. 1948-70, czytelnik na obrazach w zbiorach Galerii Sztuki Socrealizmu). Przedstawiano wyniki badań nad rynkiem księgarskim (księgarstwo prywatne i spółdzielcze w l. 1945-50, wtórny rynek książki w XIX-XXI w., wolny rynek książki po 1989 r., współczesny rynek antykwaryczny, funkcje bestsellerów). Zwrócono uwagę na historię charakterystycznych typów publikacji dokumentujących życie społeczne (katalogów wystaw oraz licytacji bibliofilskich). Przypomniano też zmagania polskiego środowiska naukowego o odzyskanie zbiorów archiwalnych i bibliotecznych na mocy traktatu ryskiego. Trzeba mieć nadzieję, że publikacja artykułów wyrosłych z referatów konferencyjnych nie podzieli losu nieczytanych w środowisku naukowym – tak też ponuro konstatowano – opracowań bibliologicznych. I jeszcze może żal, że w programie tak dużego i szerokiego tematycznie spotkania badaczy książki z różnych, nie tylko bibliologicznych, ośrodków naukowych z całej Polski (instytuty bibliotekoznawstwa i informacji naukowej z 8 uniwersytetów, 4 instytuty studiów humanistycznych z UW i 5 z innych uczelni oraz 2 z PAN, BN i 4 biblioteki akademickie, 1 archiwum państwowe, 2 instytuty badawcze oraz Stowarzyszenie Księgarzy Polskich i Polska Izba Książki ) pojawił się tylko jeden referat z BUW.
Marta M. Kacprzak