Śmiało można stwierdzić, że biblioteki nieustannie przechodzą proces transformacji. Jakie zmiany zachodzą obecnie w bibliotekach akademickich? Co czeka je w przyszłości? Rozważaniom na te tematy poświęcona była konferencja pt. „Biblioteka [w] transformacji”, którą zorganizowała Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku 14-15 września 2023 r.
Białystok – stąd pochodzili m.in. Ludwik Zamenhof, twórca esperanto i Ryszard Kaczorowski, prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. To także miasto uczelni, wśród których największe to Uniwersytet, Politechnika oraz Uniwersytet Medyczny. Warto wspomnieć, że Uniwersytet w Białymstoku wykształcił się z filii Uniwersytetu Warszawskiego. Został powołany do życia w 1997 r. Obecny kampus uczelni zlokalizowany jest na obrzeżach miasta, gdzie w leśnym otoczeniu rezerwatu „Zwierzyniec” od kilku lat funkcjonuje zasadnicza część uczelni. Kompleks budynków zorganizowano w układzie centralnym wokół Placu Syntezy Nauk, w którego centrum ustawiona została pękająca kula – instalacja Wielki Wybuch symbolizująca początek wszystkiego, także nauki. Kampus uczelni, zaprojektowany przez prof. Marka Budzyńskiego, stanowi syntezę architektury z natury, którą dopełniają treści symboliczne. Tam również znajduje się budynek biblioteki.
Konferencję rozpoczęła sesja prezentująca ewolucję bibliotek w ujęciu historycznym – od Biblioteki Aleksandryjskiej, „matki” wszystkich bibliotek, przez kolejne epoki historyczne, aż po współczesność. Dr Katarzyna Zimnoch z Uniwersytetu w Białymstoku swoją analizę zakończyła wypunktowaniem bieżących zadań bibliotek akademickich, jakimi są np. promowanie otwartego dostępu do zbiorów, zarządzania danymi badawczymi, wsparcie rozwoju kompetencji cyfrowych, oraz zasygnalizowała kwestie, które zapewne wpłyną lub już oddziałują na kształtowanie funkcjonowania książnic, jak sztuczna inteligencja, trzecie miejsce vs. biblioteka cyfrowa czy sharing economy. Ujęcie stricte historyczne zaprezentował Wiesław Wróbel z Biblioteki im. J. Giedroycia w Białymstoku, który przybliżył transformacje Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białymstoku w okresie międzywojennym. W tym czasie zbiory książnicy nabrały naukowego charakteru. Z kolei Agnieszka Gańko z Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie zaprezentowała historię BUW.
Następne wystąpienia koncentrowały się już na aktualnej problematyce związanej zarówno z systemami informatycznymi, jak repozytoria naukowe zaprezentowane na przykładzie Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego, czy zasobami informacyjnymi, jak Otwarte Zasoby Edukacyjne (OZE) dostępne dla wszystkich zainteresowanych. Transformacje bibliotek akademickich mogą wiązać się także z przemianami zachodzącymi w strukturze szeroko rozumianego środowiska akademickiego, w tym w kontekście umiędzynarodowienia szkolnictwa wyższego i współpracy uczelni w ramach uniwersytetów europejskich. Zacieśnienie współpracy uczelni oraz nowe jej formy mogą przełożyć się na transformacje wielu aspektów pracy bibliotek. O transformacji bibliotek akademickich w kontekście sojuszy uniwersytetów europejskich mówiła Lilianna Nalewajska z BUW.
Kolejne zagadnienie związane z transformacją w bibliotekach dotyczyło m.in. przynależności generacyjnej bibliotekarzy. Na rynku pracy wyróżnia się kilka generacji, jak baby boomers, pokolenie X, Y i Z. Zarządzanie kadrą charakteryzującą się złożoną strukturą pokoleniową niesie duże wyzwania ze względu na różne postawy pracowników wobec pracy i odmienne wzorce zachowań. Profilowanie zawodu bibliotekarza w obliczu wyzwań współczesności i wielości zadań jest koniecznością. Pojawiają się nowe zadania i funkcje: bibliotekarz dziedzinowy, systemowy, data steward, data librarian to dziś już standard. Bibliotekarz analityk poruszający się w labiryntach baz wiedzy i innych narzędzi informacyjnych również jest istotnym ogniwem systemu wspierającego zarządzanie uczelnią, a biblioteka przejmuje funkcje centrum analiz, co zaprezentował Paweł Dworaczek z Biblioteki Głównej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.
Drugi dzień konferencji rozpoczął się od wycieczki po Bibliotece Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia. Zaprojektowany na planie pentagonu gmach mieści ok. 600 tys. zbiorów. To nowy budynek, biblioteka znajduje się w nim dopiero od dwóch lat. Tak, jak reszta kampusu, został zaprojektowany przez prof. Marka Budzyńskiego, projektanta BUW. Czytelnicy mają do dyspozycji obszar wolnego dostępu, nowoczesne wyposażenie, m.in. dla osób z niepełnosprawnościami, selfchecki, wrzutnię przy wejściu do biblioteki, w której można oddać książki, ale także od razu wycofać je ze swojego konta bibliotecznego. Użytkownicy mogą korzystać z pokoju pracy zbiorowej, a także z kabin pracy indywidualnej. W przestrzeni biblioteki została również wydzielona strefa dla dzieci. Na wewnętrznym dziedzińcu można nie tylko odetchnąć od pracy, ale również uczestniczyć np. w projekcji filmów – jedna ze ścian jest niczym ogromny ekran, w przeciwieństwie do pozostałych, które są przeszklone. Niezwykłym miejscem w bibliotece jest Gabinet Prezydenta Ryszarda Kaczorowskiego – ostatni gabinet Prezydenta, przeniesiony z Warszawy w całości, z meblami, księgozbiorem i rodzinnymi pamiątkami. Od 2011 r. znajduje się pod opieką Biblioteki Uniwersyteckiej.
Referaty przedstawione w drugim dniu konferencji koncentrowały się na transformacji przestrzeni biblioteki akademickiej. Bardzo wyraźnie podkreślano, że przekształcenia są odpowiedzią na potrzeby użytkowników, a do ich przeprowadzenia wykorzystywane są różnorodne metodyki, m.in. design thinking. Jest to metoda kreatywnego rozwiązywania problemów oraz stwarzania nowych, innowacyjnych produktów, usług lub procesów. Proces ten dokonuje się poprzez głębokie zrozumienie problemów i określenie realnych potrzeb pojedynczego użytkownika. Metoda ta opiera się na pracy zespołowej i wykorzystuje specyficzne metody pracy, które pobudzają kreatywność. Podstawowe założenia design thinking to koncentracja na użytkowniku, kreatywna kolaboracja – spojrzenie na problem z wielu perspektyw oraz eksperymentowanie i testowanie hipotez. Efektem prac, zgodnie z tą metodą, powinno być rozwiązanie problemu, które jest pożądane przez użytkowników, technologicznie wykonalne i ekonomicznie opłacalne. Metodykę design thinking zastosowano w Bibliotece Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, o czym mówił dr Dawid Kościewicz.
Innym interesującym zagadnieniem jest idea “green library”, niestety nadal rzadko stosowana w Polsce. Temat ten zaprezentowały Elżbieta Antasik i Beata Starosta z Biblioteki Politechniki Wrocławskiej. Według definicji IFLA “zielona i zrównoważona biblioteka uwzględnia równowagę środowiskową, gospodarczą i społeczną”. Działanie zielonych bibliotek nastawione jest na minimalizację negatywnych skutków wpływu człowieka na środowisko. Wśród założeń programu zrównoważonego rozwoju powinny się znaleźć między innymi: obniżanie poziomu emisyjności i śladu węglowego budynków i urządzeń, zapewnienie użytkownikom dostępu do informacji oraz do wspólnych przestrzeni i wyposażenia, edukacja ekologiczna. Założenia idei green library zawarte są w Green Libraries Manifesto, a najciekawsze rozwiązania nagradzane są od kilku już lat przez IFLA (IFLA Green Library Award).
Biblioteki nieustannie się zmieniają. Dostosowują formy swojej działalności do potrzeb użytkowników, do zmieniających się uwarunkowań, m.in. rozwijającej się otwartości w nauce, zmieniających się form komunikacji naukowej. Dużym wyzwaniem była niespodziewana i nagła konieczność dostosowania pracy w czasie pandemii Covid-19. Biblioteki mają duże doświadczenie w transformacjach. Ostatnia, jaka zaszła także w BUW to otwarcie 24/7. O podobnym rozwiązaniu mówiła Agnieszka Ciszewska-Klecińska z Centrum Informacyjno-Bibliotecznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Referat pt. “Projekt “CIB 24/7 – biblioteka całą dobę” prezentował doświadczenia z wdrożenia całodobowego otwarcia biblioteki Centrum Informacyjno-Bibliotecznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, która jako pierwsza w Polsce, zdecydowała się na wprowadzenie takiego rozwiązania, choć praktyka taka jest znana na uczelniach w Europie i Stanach Zjednoczonych już od 1996 r.
Biblioteki akademickie są otwarte na zmiany. Transformacje obejmują wszystkie sfery ich funkcjonowania, a pracownicy wykorzystują różnorodne rozwiązania, by książnice jak najlepiej służyły użytkownikom i odpowiadały wyzwaniom nowoczesnego bibliotekarstwa.
Agnieszka Gańko, Oddział Opracowania Zbiorów
Lilianna Nalewajska, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń